دستور الافاضل

مصحح: نذیر احمد

دستور الافاضل فی لغات الفضایل که به نام دستور الافاضل شهرت دارد، یکی از کهن‌ترین فرهنگ‌های فارسی است که در هندوستان در دوره محمد بن تغلشاه (725 ـ 752) در سال 743 هجری به اتمام رسیده است. نویسنده کتاب به نام حاجب خیرات و رفیع معروف است. به ظاهر در فقره حاجب خیرات اضافت ابنی است و از این می‌توان حدس زد که نام پدرش خیرات بود. او از دهلی بود و بنا بر بعضی حوادث روزگار این شهر را ترک نمود. حاجب خیرات از کتب نظم و نثر از گویندگان و نویسندگان زیر استفاده نموده است: ظهیر فاریابی، مجیرالدین بیلقانی، جمال‌‌الدین اصفهانی، کمال‌الدین اصفهانی، نظامی گنجوی، فردوسی، فخرالدین مبارکشاه، شرف‌الدین شفروه، سعدی، همام تبریزی، سیف اعرج، عنصری، ناصرخسرو، امام ناصری و خاقانی. دستور الافاضل ترتیب الفبایی دارد؛ هر حرف باب قرار داده شده و ذیل هر حرف واژه‌هایی که حرف اول آنها بر طبق باب باشد به ترتیب تهجی آمده است. این کتاب به لحاظ قدمت، چهارمین و قدیمی‌ترین لغت‌های مکشوف است. یکی از ویژگی‌های این فرهنگ این است که به واسطه این کتاب بعضی از مسائل تصحیف در لغات فارسی روشن می‌شود.