تذکره تحفه سامی

ب‍ات‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و م‍ق‍اب‍ل‍ه‌ وح‍ی‍د دس‍ت‍گ‍ردی‌

مرحوم وحید دستگردی،مصحح این کتاب می نویسد:
«تحفه سامی،تذکره ای است که اسامی قریب 700 نفر از شعرای عصر اول و روزگار نخست سلطنت صفویه،را با نمودار آثار آنان ضبط داشته و کسانی که در قرون اخیر تذکره نوشته اند از این کتاب اقتباس و استفاده فراوان کرده اند.
تحفه سامی بسیار کمیاب است ! و در تهران جز دو یا سه نسخه بیشتر یافت نمی شود،و نفیس ترین و بهترین نسخه آن،نسخه ای است که در کتابخانه نجم آبادی، موجود و اینک دو سه ماهست که در دسترس ما بوده و شالوده طبع این کتاب (تحفه سامی) همان نسخه گرانبهاست.»

تذکره ای مشتمل بر احوال سرایندگان فارسی زبان برخی مشاهیر نیمة اول سدة دهم هجری ، تألیف سام میرزا، دومین پسر شاه اسماعیل اول صفوی . این تذکره دارای یک دیباچه و تنبیه و هفت صحیفه و یک ذیل است . دیباچة کتاب با حمد خداوند و نعت رسول اکرم و خاندان آن حضرت آغاز شده ، سپس تعریفی از شعر و شاعری آمده و مؤلف سبب تألیف کتاب را نبودن آثاری در بارة شاعران در دوران خود ذکر کرده است (ص 3ـ4).

صحیفه های کتاب بترتیب مشتمل است بر: شرح حال نوزده تن از شاهان و بزرگان دوران (ص 8 ـ30)، 142 تن از سادات و علما (ص 31ـ 88)، 34 تن از وزرا و اعیان و دولتمردان (ص 89 ـ101)، 69 تن از دانشمندان و نامورانی که گاه شعر می سروده اند (ص 102ـ142)، 371 تن از شعرای صاحب تخلص (ص 143ـ333)، سی تن از شعرای ترک فارسی گوی (ص 334ـ360) و 46 تن از طرفه گویان و عوامی که شعر می سروده اند (ص 361ـ376). سام میرزا در ذیل کتاب بعد از شرح مختصری از چگونگی اتمام آن ، با قصیده ای در مدح حضرت علی (ع)، تحفة سامی را به پایان برده است (ص 378ـ380).

بررسی خصوصیات شاعران در این کتاب ، بر اساس حالات صوری و معنوی ، سلوک ، تحصیلات ، پیشه ، حوادث زندگی ، تسلط به شاعری و گاه زمان تولد و مرگ است و نظم و قاعدة خاصی ندارد و اغلب به اشاره ای کوتاه به بعضی از آنها اکتفا شده است . سام میرزا در این اثر، بویژه در صحیفة هفتم ، به نقد اشعار شاعران پرداخته و غالباً با جمله ای کوتاه به غث و سمین آنها اشاره کرده است.

در تحفة سامی نام بسیاری از پیشه ها و اصطلاحات خاص آنها ضبط شده است (برای نمونه رجوع کنید بهص 297، 315، 318، 373ـ375). همچنین بسیاری از خوش نویسان (برای نمونه رجوع کنید بهص 74، 136، 261، 349)، نقاشان (برای نمونه رجوع کنید به ص 74، 110، 277)، قصه خوانان (برای نمونه رجوع کنید به ص 140ـ141، 367)، نوازندگان و موسیقیدانان (برای نمونه رجوع کنید به ص 135ـ137) سدة دهم در آن معرفی شده اند که سام میرزا گاه تنها با ذکر یک بیت شعر از این افراد، آنها را در زمرة شاعران درآورده و تحفة سامی را از تذکره های پیش از خود متفاوت کرده است .

تحفة سامی بر برخی تذکره های بعد از خود نیز اثر گذاشته است ، از جمله بر تذکرة نصرآبادی ، مجمع الفصحا اثر رضاقلی خان هدایت ، آتشکدة آذر بیگدلی ، و ریاض الشعرا اثر واله داغستانی .

تحفة سامی ظاهراً در 957، هنگامی که سام میرزا در اردبیل به سر می برده ، تألیف شده ( رجوع کنید به منشی قمی ، ج 1، ص 550 ـ 551) و در 968، پیش از دستگیری وی به دستور شاه طهماسب ( رجوع کنید بهسام میرزا * )، به پایان رسیده است (سام میرزا صفوی ، مقدمة همایونفرخ ، ص هیجده ). سام میرزا در این اثر از حدومرز بی طرفی خارج نشده و وظیفة تذکره نویسی را از یاد نبرده است و به همین لحاظ در تحفة سامی حتی از دشمنان دودمانش یاد کرده و آثارشان را آورده و در مقدمه برای پرهیز از طعن معاندان ، در این باره توضیح داده است (همان ، مقدمة همایونفرخ ، ص بیست ویک ).

صحیفة پنجم تحفة سامی در 1312 ش به تصحیح مولوی اقبال حسن در هند به چاپ رسید. در 1314 ش حسن وحید دستگردی و در 1345 ش رکن الدین همایونفرخ این تذکره را تصحیح و در تهران چاپ کرده اند (همان ، مقدمة همایونفرخ ، ص بیست و شش ـ بیست و هفت ). فهرستهای متعدد در چاپ همایونفرخ بر ارزش تصحیح وی افزوده است ، گرچه همایونفرخ در مقدمة تحفة سامی (ص هفده ) در واقعة مرگ سام میرزا اشتباه کرده است.

تحفه سامی بسیار کمیاب است ! و در تهران جز دو یا سه نسخه بیشتر یافت نمی شود،و نفیس ترین و بهترین نسخه آن،نسخه ای است که در کتابخانه نجم آبادی، موجود و اینک دو سه ماهست که در دسترس ما بوده و شالوده طبع این کتاب (تحفه سامی) همان نسخه گرانبهاست.»