سفرنامه حاج سیّاح به فرنگ

به کوشش : علی دهباشی

میرزا محمدعلی محلاتی معروف به حاجی سیاح از سفرنامه نویسان دوره قاجاریه است. از او دو اثر به نام‌های " سفرنامه حاج سیاح " و " خاطرات حاج سیاح " در حوزه سفرنامه نویسی، به جای مانده است. حاج سیاح وقایع دوران سفر خود را به اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق از جمله هندوستان را شرح داده است.
سفرنامه حاج سیّاح به فرنگ (چاپ علی دهباشی، تهران ۱۳۶۳ شمسی) شرح سفرهای او دراروپاست.
خاطرات حاج سیّاح یا دوره خوف و وحشت مربوط به عصر مشروطیت ایران است. این خاطرات، از بازگشت حاج سیّاح به ایران در ۱۲۹۴ ق آغاز می‌شود و بارویدادهای ۱۳۲۷ ق و ماجرای فتح تهران پایان می‌یابد و جمعاً حوادث ۳۴ سال قمری را در برمی‌گیرد. کتاب، آمیزه‌ای است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سیاسی - اجتماعی و توصیفهای تاریخی که از دو بخش اصلی و تا اندازه‌ای متفاوت تشکیل می‌شود: بخش اول تا ۱۳۱۱ ق و ماجرای پناهنده شدن به سفارت که بیشتر سفرنامه و خاطره‌نویسی است؛ و بخش‌دوم تا ۱۳۲۷ ق که بیشتر تاریخنگاری است
ممالک بازدید شده عبارت بودند از: روسیه(تفلیس), عثمانی(استانبول), فرانسه, انگلستان, ایتالیا, سوئد, نروژ, آلمان, سوئیس, اطریش, دانمارک, پرتغال, یونان, اسپانیا, رومانی, بلغارستان, ایالات متحده (نیویورک), ژاپن, چین, برمه, سنگاپور, هندوستان, افغانستان, ترکستان, عربستان (مکه), مصر.
وی در این مسافرت‌ها با شخصیت‌هایی چون پاپ نهم, گاریبالدی, الکساندر دوم(تزار روسیه), بیسمارک, و رئیس جمهور آمریکا(((مسترگرن))) و سید جمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد. این کتاب بخشی از سفرنامه او است که سفر به روسیه و عثمانی و اروپا را شامل می‌شود.