مثنوی شهر آشوب

یکی از انواع شعر فارسی است و تعریفی که فرهنگ نویسان از آن کرده اندچنین است :
مدح و ذمی که شعرا اهل شهر را کنند. (بهار عجم ) (بحر عجم ) (آنندراج ) (کشف اللغات ). شهرانگیز نیز بضبط بهار عجم ، بمعنی شهرآشوب ، و آن نظمی است که تعریف یا ذم اکثر مردم شهر در آن باشد. اما شهرآشوب یا شهرانگیز بهر نوع شعری که در توصیف پیشه وران یک شهر و تعریف حرفت و صنعت ایشان سروده باشد اطلاق میشودولو اینکه خود عنوان دیگری داشته باشد، همچنانکه شهرانگیز سیفی بخاری موسوم به صنایعالبدایع و شهرآشوب لسانی شیرازی که عنوان مجمعالاصناف دارد شهرآشوبی که شعرا در مدح یا قَدْح یک شهر و مردم آن گفته باشند ارزش و مقدار شهرآشوب از نوع اخیر را ندارد، چه این نوع شعر از نظر جامعه شناسی و اشتمال بر لغات و اصطلاحات فنی و اسامی کارافزارها و ذکر صنایع و حِرَف رایج ادوار مختلف فواید بسیاری را در بر دارد و بیشتر تذکره نویسان از شهرآشوبهایی که یاد کرده اند نمونه به دست نداده اند و یا آنکه بذکر یکی دو بیت اکتفا نموده اند. برای سرودن شهرآشوب نوع خاصی از شعر در نظر گرفته نشده است ، و آنچه تاکنون به دست آمده است بصورت قطعه و قصیده و رباعی و غزل و مثنوی بوده اما در مجموع آنها که برای محترفه سروده شده بیشتر در قالب رباعی است و آنچه در مدح یا ذم یک شهر است غالباً بصورت قصیده و مثنوی .
قدیمترین شعر فارسی که با عنوان خاص شهرآشوب در دست است ، قطعات مختلف الوزنی است از مسعودسعد، و نخستین تذکره نویسی که از این نوع یاد کرده امیر علیشیر نوایی است که در ذکر سیفی بخاری آورده است و نویسد که او مخترع این طریقه بوده است . گرچه در قرنهای نهم و دهم و یازدهم هجری «اختراع » به شعری اطلاق میشده که از حیث وزن و قافیه یا قافیه و ردیف و یا ردیف تنها بیسابقه باشد ولی در اینجا شهرانگیز (شهرآشوب ) گفتی در قالب غزل است که پیش از سیفی سروده نشده بود و وی در این کار مخترع بوده است . بعد از شهرآشوب و شهرانگیز به اشعاری از همان نوع برمیخوریم با عناوین عالم آشوب ، دهرآشوب ، جهان آشوب ، فلک آشوب که در مجموع همه بیک معنی است . و در مقابل چه بسا شهرآشوبهایی سروده شده که با وجود اشتهار عنوان شهرآشوب ندارد، مانند کارنامه ٔ بلخ حکیم سنائی غزنوی و قصیده ٔ لامیه ٔ کمال الدین کوتاه پای . شعرایی که برای محترفه شهرآشوب سروده اند عموماً آنها را شوخ و مهروی و محبوب و بت و دلبر و دلدار خوانده اند و سراینده ٔ شهرآشوب در عین حال که قصد تفنن و هنرنمایی داشته متوجه این نکته بوده است که قبلاً تعریف خشک و بیروح از هنر یک آهنگر و ذکر آلات و افزار کار چندان لطفی ندارد لذا هر صنعتگر و پیشه وری را یک محبوب فتنه گر و شهرآشوب وانمودساخته و از در عشق و عاشقی سخن بمیان آورده است . شهرآشوب گویی اختراع و ابتکار ایرانیان است و شعرای ترک هم تقلید از ایشان کرده اند. قدیمترین شعری که بزبان عربی در وصف محترفه سروده شده قطعات مختلف الوزنی از یک شاعر ایرانی یعنی ابوعلی حسن بن ابی الطیب باخرزی پدر ابوالقاسم علی صاحب دمیةالقصر است که سه قطعه از آنرا در کتاب یتیمةالدهر ثعالبی (ج 2 ص 37، 38) آورده و از نوع دیگر قصیده ٔ بائیه ٔ مطولی است موسوم به مقراض الاعراض در هجو کثیری از رؤسای دمشق سروده ٔ ابن عنین دمشقی (محمدبن نصراﷲبن حسین بن عنین ) متولد 549و متوفای 630 هَ . ق . و ذکر آن در معجم الادباء یاقوت چ مصر ج 4 ص 123 و وفیات الاعیان ابن خلکان چ تهران ص 130 آمده است ، که بر اثر آن شاعر نفی بلد شد و به ایران آمد. حاجی خلیفه در کشف الظنون ذیل شهرانگیز از شش نفر شاعر ترک نام برده است که شهرآشوب سروده اند و شعرای مزبور عبارتند از کمالی قرن دهم هجری ، مسیحی (918 هَ . ق .)، محمد سلوکی قرن دهم ، یحیی قرن دهم ، محمودبن عثمان لامعی بروسوی (938 هَ . ق .)، سید پیرمحمد عاشق چلبی (939 هَ . ق .). گیب مستشرق انگلیسی و مؤلف تاریخ ادبیات ترک در ج 2 از کتاب مزبور (ص 232) در ذیل مسیحی نوشته است که شهرانگیز از مخترعات عثمانیان است ولی ادوارد براون انگلیسی باآنکه از شهرآشوبهای شعرای قدیم ایران مانند مسعودسعد و غیره اطلاعی نداشته این گفته را نپذیرفته و در تاریخ ادبیات ایران (ج 2 ص 158، 159 ترجمه ٔ رشید یاسمی ) ذیل فضولی بغدادی می نویسد: سام میرزا در تحفه ٔ سامی که در 957 هَ . ق . / 1550 م . تألیف شده دو نفر شاعر را نام می برد، یکی وحید قمی (وحیدی صوابست )، دیگر حریفی اصفهان (حرفی صوابست ) که آن یک در تبریز و این دیگر در گیلان به گفتن آن قسم شعر مبادرت ورزیده اند. گرچه تاریخ سرودن این اشعار بعد از شهرانگیز ترکی است که مسیحی شاعر سروده است لیکن هیچ دلیلی در دست نیست که شیوع آن قسم شعر را در ایران تجددی یافته و طرز تازه یافته باشند. رجوع شود به شهرآشوب در شعر فارسی تألیف احمد گلچین معانی و مقاله ٔ محجوب در کتاب هفته شماره ٔ90 صص 86 - 104 مورخ یکشنبه دهم شهریور 1342 هَ . ش . و مجالس النفائس ص 231. از شاعران فارسی که شهرآشوب سروده اند عبارتند از:
1 - مسعودسعد سلمان (متوفی 515 هَ . ق .) در وصف دلبر آهنگر، یار تیرگر، دلبر خباز، عنبرفروش ، رنگریز، رقاص ، میهمان ، کشتی گیر و غیره که در حدود یکصد یار یا دلبر است که در دیوان چاپی او درج شده است .
2 - سنائی غزنوی ، مثنوی موسوم به کارنامه ٔ بلخ که تمام آن در فرهنگ ایران زمین سال 3 دفتر 4 چاپ شده است .
3 - مهستی گنجوی ، شاعر قرن ششم هجری که مقداری از آن در کتاب مونس الاحرار فی دقایق الاشعار تألیف محمدبن بدر جاجرمی آمده است .
4 - کمال الدین کوتاه پای ، از شعرای نیمه ٔ قرن ششم هجری .
5 - امیرخسرودهلوی ، شاعر هندوستان متوفی 725 هَ . ق .
6 - سیفی بخاری (متوفی 909 هَ . ق .) معاصر مولانا جامی .
7 - آگهی خراسانی معاصر سلطان حسین میرزا.
8 - خواندمیر مؤلف حبیب السیر در کتاب «نامه ٔ نامی » که بسال 925 هَ . ق . تألیف یافته است .
9 - لسانی شیرازی متوفی 942 هَ . ق .
10 - حیرتی تونی .
و چندین تن دیگر. برای اطلاع بیشتر به کتاب شهرآشوب احمد گلچین معانی رجوع شود.