تذکره نصرآبادی

حدود قرن یازدهم هجری قمری
مشتمل بر شرح حال و اشعاری از قریب هزار شاعر عصر صفوی.
شرح احوال شاعران در این تذکره موجز و مختصر است . مولف بیشتر به خلق وخوی و رفتار و نیز هیئت ظاهری افراد توجه کرده است ؛ آثار، شغل ، منصب ، خویشان و دوستان و استادان آنان و گاه حادثه مهمی را که در زندگیشان روی داده ، مانند فوت فرزند یا عشق و جنون آنان ، ذکر کرده و از هر شاعر یک یا چند بیت نقل کرده و گاه نیز با عباراتی در حد تمجید یا تقبیح به نقد اشعار آنان پرداخته است .
تذکره نصرآبادی گذشته از آنکه در بررسی شعر و شاعریِ عهد صفوی سودمند است ، مرجعی بسیار مهم برای آشنایی با تاریخ اجتماعی و فرهنگ و ادب عامه ایران در آن دوران است.

تذکره شاعران فارسیگوی دوره صفوی ، تالیف محمدطاهر نصرآبادی * نصرآبادی تذکره خود را با جملاتی به نثر مصنوع در حمد باری تعالی آغاز، و سپس با نثری ساده از فضیلت سخن منظوم بحث می کند و ضمن ذکر تذکره های پیشین و معاصر خود که به نظر می رسد در تالیف تذکره اش از برخی آنها بویژه تحفه سامی متاثر بوده است ، سبب تالیف کتاب (در۱۰۸۳) را ذکر می کند. او در پایان دیباچه و پیش از بیان فصول کتاب ، شاه سلیمان صفوی (حک : ۱۰۷۷ ۱۱۰۵) را مدح می گوید. فصلهای کتاب عبارت اند از: ۱) مقدمه ، در باره شاهان و شاهزادگان صفوی که شعر سروده اند؛ ۲) صف اول ، در باره امیران و ملازمان دربار صفوی و تیموریان هند که شاعر بوده اند، مشتمل بر سه «فرقه »: امیران ایران ، امیران هندوستان ، وزیران و مستوفیان ؛ ۳) صف دوم ، در ذکر سادات و نجبا و اشعار آنان ؛ ۴) صف سوم ، در باره دانشمندان و خوش نویسان و متصوّفه که شعر نیز سروده اند، مشتمل بر سه فرقه : علما و فضلا، خوش نویسان ، درویشان ؛ ۵) صف چهارم ، در شرح احوال شاعران ، مشتمل بر سه فرقه : شاعران عراق و خراسان ، شاعران ماوراءالنهر، شاعران هندوستان ؛ ۶) صف پنجم ، در باره خویشان مولف و زندگینامه و اشعار خود مولف ؛ ۷) خاتمه ، در ذکر مادّه تاریخ و لغز و معماهای متقدمان و معاصرانِ مولف ، مشتمل بر دو «دفعه »: دفعه اول ، آنهایی که سراینده مشخص دارند؛ دفعه دوم ، آنهایی که سراینده نامعلوم دارند. هر دفعه خود به سه «حرف » تقسیم شده است : حرف اول در باره مادّه تاریخ ، دوم در باره لغز و سوم در باره معما.

تاریخ اتمام تذکره نصرآبادی معلوم نیست . نصرآبادی در یکی از نسخه های خطی کتاب که در ۱۰۹۱ کتابت شده ، یادداشتی با تاریخ غره رجب ۱۰۹۱ از خود باقی گذاشته و توصیه کرده است که دیگران اگر نکته ای به نظرشان رسید، به تذکره او اضافه کنند (گلچین معانی ، ص ۱۹۶۲). بعداً برخی از وقایع تا ۱۱۱۵ نیز به تذکره نصرآبادی اضافه شده است ؛ نظیر سال فوت طاهر قزوینی (۱۱۱۲؛ ص ۲۶) و مسیحای معنی (۱۱۱۵؛ ص ۲۵۲، پانویس ۶). شاید کسی غیر از او به تذکره اش چیزی افزوده و شاید هم او خود بعداً تذکره اش را تکمیل کرده باشد ( رجوع کنید به گلچین معانی ، ص ۱۹۵۹).

شرح احوال شاعران در این تذکره موجز و مختصر است . مولف بیشتر به خلق وخوی و رفتار و نیز هیئت ظاهری افراد توجه کرده است ؛ آثار، شغل ، منصب ، خویشان و دوستان و استادان آنان و گاه حادثه مهمی را که در زندگیشان روی داده ، مانند فوت فرزند یا عشق و جنون آنان ، ذکر کرده و از هر شاعر یک یا چند بیت نقل کرده و گاه نیز با عباراتی در حد تمجید یا تقبیح به نقد اشعار آنان پرداخته است .

تذکره نصرآبادی گذشته از آنکه در بررسی شعر و شاعریِ عهد صفوی سودمند است ، مرجعی بسیار مهم برای آشنایی با تاریخ اجتماعی و فرهنگ و ادب عامه ایران در آن دوران است . در صف اول و دوم کتاب ، ضمن آنکه برخی از خاندانهای اشراف و سادات و نجیب زادگان عهد صفوی که در اداره کشور دست داشته اند معرفی شده اند، بسیاری از منصبها و عنوانهای اداری و حکومتی آن دوره نیز ذکر شده است ؛ نظیر آبدارباشی گری (ص ۴۹)، احتساب (ص ۱۴۱)، ایشک ] =ایشیک [ آقاسی باشی دیوان (ص ۳۱، ۳۷)، بیگلربیگی (ص ۱۰۷)، تحویلداری (ص ۶۶)، توپچی (ص ۶۹)، جارچی باشی (ص ۵۷)، داروغگی (ص ۳۶)، دیوان بیگی (ص ۳۷)، شیخ الاسلامی (ص ۱۵۲)، قورچی گری شمشیر (ص ۳۶)، کتابداری (ص ۵۵، ۱۰۹)، کلانتری (ص ۱۱۱،۱۲۵)، میرجملگی (ص ۸۲)، نقابت (ص ۱۴۷) و یوزباشی گری (ص ۷۴). این مناصب نزدیک به یکصدوبیست منصب است که برخی از آنها در کتابهای دیگر نیست (افشار، ص ۴۴۸).

تذکره نصرآبادی نشان می دهد که بسیاری از شاعران دوره صفوی یا برای تجارت و یا برای پیوستن به دربار پادشاهان هند، به آن سرزمین آمدوشد داشته اند و شماری از آنان مدتی از عمر خود را در آنجا گذرانده اند (جاهای متعدد). چون بیشتر شاعران آن دوران از پیشه وران بوده اند، با ذکر پیشه آنان ، شماری شایان توجه از اصناف دوره صفوی در این کتاب ثبت شده است ؛ نظیر پیراهن و زیرجامه فروش (ص ۲۱۰)، ترکشدوز (ص ۶۵۲)، شَعرباف (ص ۲۰۱)، قَمچی (تازیانه )باف (ص ۳۸۸) و لَندَره (نوعی جامه )دوز (ص ۲۰۹). ذکر قهوه خانه های مشهور مانند قهوه خانه عرب در اصفهان (ص ۳۵۷)، ذکر نام برخی از امامزاده ها مانند امامزاده زین العابدین در اصفهان (ص ۱۵۰، ۱۷۹) و امامزاده سهل علی در همدان (ص ۱۴۲)، مدرسه ها نظیر مدرسه جده شاه عباس دوم (ص ۲۲۱) و مدرسه شیخ لطف اللّه (ص ۲۲۳)، مسجدها نظیر مسجد امام حسن عسکری علیه السلام در قم ، مشهور به مسجد عتیق (ص ۱۱۲)، تکیه ها، بازارها، بیمارستانها و محله ها از دیگر ویژگیهای سودمند تذکره نصرآبادی برای مطالعات جغرافیای تاریخی و شهری است (افشار، ص ۴۵۲۴۵۳).

اشاره به قلندران و درویشان که یکی از مناصب آنها «باباییِ» تکیه ها و حیدری خانه ها بوده است (ص ۲۰۶، ۴۳۰)، مداحی درویشان (ص ۶۵۸)، مراسمی نظیر شاهنامه خوانی (ص ۲۱۰،۴۶۵)، رواج تصنیف و آهنگ سازی و آوازخوانی و ذکر نغمه ها و مقامهای موسیقی (ص ۷۴، ۲۱۶،۳۹۱،۴۶۴) و اینکه خوش نویسان در پیری عینک به چشم می زدند (ص ۲۰۹) و برای چشمان ناقص ، چشمی از مینا (شیشه ) می ساختند (ص ۹۳)، اشاره به مراکز لهو و لعب مانند شرابخانه (ص ۲۱۶) و قمارخانه (ص ۶۱۶)، توضیح در باره قهوه خانه که کانون شاعران برای عرضه اشعارشان بوده (ص ۷۰۷ ۷۰۸)، اشاره به نام برخی زنان بدکار که شهرت داشتند (ص ۴۴)، نام برخی از قهوه چیان که برخی از شاعران به آنان دلباخته بودند (ص ۱۵۹،۱۶۱)، اشاره به اینکه بعضی شاعران به کوکنار و افیون معتاد بودند (مثلاً ص ۴۲۲،۵۸۰) و ذکر اشعاری به گویش قدیم تهرانی (ص ۶۲۷ ۶۲۸) از جمله مواردی است که در بررسی فرهنگ و ادب عامه و تاریخ اجتماعی ایران در عهد صفوی شایان توجه است . مادّه تاریخهای پایان کتاب نیز بر ارزش تاریخی آن افزوده است . این همه تذکره نصرآبادی را از تذکره های دیگر متمایز کرده است .

تذکره نصرآبادی در ۱۳۱۷ ش به اهتمام حسن وحید دستگردی به طبع رسید و در ۱۳۵۲ ش تجدید طبع شد. تصحیح جدیدی از این کتاب نیز به کوشش احمد مدقّق یزدی در ۱۳۷۸ش منتشر شده است که فهرستهای ممتّعی دارد.

منابع : ایرج افشار، «تاریخ نصرآبادی »، در یاد بهار: یادنامه دکتر مهرداد بهار ، تهران ۱۳۷۶ش ؛ احمد گلچین معانی ، «نظری به تذکره نصرآبادی »، در نامواره دکتر محمود افشار ، ج ۴، چاپ ایرج افشار و کریم اصفهانیان ، تهران ۱۳۶۷ش ؛ محمدطاهر نصرآبادی ، تذکره نصرآبادی ، چاپ احمد مدقّق یزدی ، یزد ۱۳۷۸ ش .