کلیساهای ارمنیان ایران

پیش گفتار:
شاه عباس در کوچ بزرگ ارمنیان به داخل فلات ایران در حدود پنج هزار تن از ارمنیان جلفای نخجوان را به اصفهان کوچاند و زمینهایی نزدیک رودخانه زاینده رود را به آنها داد. ارمنیان از سال ۱۹۰۷ میلادی به ساختن کلیسا در جلفای اصفهان پرداختند. گروهی از ارمنیان نیز در روستاهای چهار محال، فریدن، سلطان آباد (اراک کنونی) ساکن شدند و در محل اقامت خود کلیسا ساختند. ارمنیان ایران در سال ۱۹۰۱ میلادی ۱۸۷ کلیسا، ۱۶۳ کشیش و هفت وانک (دیر) داشتند. در سالهای بعد تعداد کلیساها به دویست و بیست رسید. برخی از آن کلیساها پابرجاست و پاره ای نیز به سبب مهاجرت ارمنیان از روستاها از بین رفته اند.
در بسیاری از شهرها و روستاهای آذربایجان از دیرباز ارمنیان سکونت داشتند. وجود شمار فراوانی کلیسا در نقاط مختلف آذربایجان مانند کلیساهای تاتووس مقدس (سده ششم (میلادی) در ماکو، استپانوس مقدس (سده هفتم تا نهم میلادی) در جلفای ارس، سرکیس مقدس (سده دوازهم میلادی) در خوی و کلیسای هریپسیمه مقدس (سده دوازدهم میلادی) در موژومبار نزدیک تبریز، نشانه هایی از حضور ارمنیان در این منطقه است.
سازمان میراث فرهنگی کشور نقش اساسی در نگه داری کلیساهای ارمنیان داشته است. مرمت و بازسازی برخی از کلیساها مانند تاتووس مقدس و استپانوس مقدس، نقل مکان کلیسای دزور دزور از قعر دره به منطقه امن و ثبت بیش از ۲۴ کلیسا در فهرست آثار ملی و توجه به حفاظت و حراست آنها از اقدامات بسیار موثر و درخور ستایش سازمان میراث فرهنگی است ارمنیان جهان و خصوصاً ارمنیان ایران، آن را هرگز فراموش نخواهند کرد و همیشه شاکر و سپاسگزارند.
در کتاب کلیساهای ارمنیان ایران، به کلیساهایی که سابقه تاریخی دارند و دایرند اشاره و از توصیف کلیساهایی که دیگر وجود ندارند خودداری شده است.