جامعه شناسی اقتصادی از دیدگاه دکتر علی شریعتی

کتاب جامعه‌شناسی اقتصادی از دیدگاه دکتر علی شریعتی نوشته حسن توانایان‌فرد برای نخستین بار در سال ۱۳۶۲ منتشر شد و بعدها تجدید چاپ‌های متعددی داشت. این کتاب کوششی است برای بازخوانی و تحلیل دیدگاه‌های علی شریعتی در حوزه اقتصاد از زاویه‌ای جامعه‌شناختی. نویسنده در این اثر، اقتصاد را نه صرفاً به‌عنوان نظامی فنی و ریاضی، بلکه به‌مثابه پدیده‌ای اجتماعی، فرهنگی و انسانی بررسی می‌کند؛ همان‌گونه که در اندیشه شریعتی، مسئله اقتصاد همواره با عدالت، آزادی و رهایی انسان پیوند خورده است.
توانایان‌فرد در کتاب خود به چند حوزه اصلی پرداخته است: نخست نقد نظام سرمایه‌داری که در آن تمرکز ثروت و تعمیق نابرابری به استثمار و فاصله طبقاتی منجر می‌شود. سپس او دیدگاه‌های مارکسیستی را مطرح کرده و آن‌ها را با اندیشه‌های شریعتی مقایسه می‌کند تا نشان دهد این روشنفکر مسلمان از برخی مفاهیم مارکس الهام گرفته، اما در عین حال به نقد مبانی مادی‌گرایانه آن پرداخته و کوشیده است راهی متفاوت ارائه دهد. یکی دیگر از بخش‌های مهم کتاب بررسی آموزه‌های اسلامی درباره اقتصاد است: نقش عدالت، مالکیت فردی و عمومی، توزیع منابع و مسئولیت دولت و جامعه در برابر نیازهای مردم. از این منظر، اقتصاد در اسلام بر پایه کرامت انسان و ایجاد تعادل اجتماعی تفسیر می‌شود.
این کتاب همچنین به مسئله راه‌حل‌های بومی و درون‌زا برای مشکلات اقتصادی ایران توجه دارد و بر این نکته تاکید می‌کند که نمی‌توان نسخه‌های آماده غربی یا شرقی را بی‌کم‌وکاست به جامعه ایرانی تحمیل کرد. بنابراین، نویسنده در پی آن است که از دل افکار شریعتی الگویی استخراج کند که هم بر عدالت اجتماعی تکیه داشته باشد و هم با فرهنگ و شرایط تاریخی ایران سازگار باشد.
اهمیت این کتاب در آن است که یکی از معدود آثاری است که به طور جدی به بررسی ابعاد اقتصادی اندیشه شریعتی پرداخته و آن را در قالب جامعه‌شناسی اقتصادی توضیح داده است. با این حال، محدودیت‌هایی نیز دارد: گاهی تحلیل‌ها رنگ ایدئولوژیک به خود می‌گیرند و بیشتر بر مبانی اعتقادی استوار می‌شوند تا داده‌های تجربی، و در برخی موارد نیز گستردگی بحث‌ها باعث شده کمتر به بررسی‌های موردی پرداخته شود. با وجود این، کتاب توانایان‌فرد همچنان مرجع مهمی برای پژوهشگران علوم اجتماعی و علاقه‌مندان به اندیشه‌های شریعتی به شمار می‌رود و تصویری نسبتاً جامع از پیوند اقتصاد، جامعه و دین در اندیشه او ارائه می‌دهد.