انقلاب خراسان: مجموعه اسناد و مدارک ۱۳۰۰ شمسی

ب‍ه ک‍وش‍ش‌: ک‍اوه ب‍ی‍ات‌

آنچه در این اثر ملاحظه خواهد شد، در خصوص قیام ژاندارمری خراسان به رهبری کلنل محمد تقی خان پسیان، رئیس ژاندارمری خراسان علیه دولت مرکزی می باشد. او در خرداد ماه سال ۱۲۹۹ به ریاست ژاندارمری رسید و کار توسعه سازمانی و انتظام آنرا آغاز کرد و خراسان را که در آن زمان مستعد آشوب و نا امنی بود به آرامش سوق داد.او در سال ۱۳۰۰ به دستور دولت سید ضیاءالدین طباطبائی ، قوام السلطنه(وال خراسان) را دستگیر ساخت و زمینه های آرامش انتظامی را از پیش تقویت بخشید. اما حرکتی که به نام (فتنه) یا (قیام) کلنل معروف شد تقریبا هنگامی شروع شد که در پی عزل سید ضیاءالدین طباطبائی از مقام ریاست وزرایی و انتصاب قوام السلطنه به جای او ، تلاش دولت برای برکناری کلنل محمد تقی خان از حکومت خراسان و اعزام صمصام السلطنه بختیاری به عنوان والی جدید خراسان به نتیجه نرسید. که نهایتاً قدرت دفاعی کلنل در هم شکست و با مرگ او در ۱۱ مهر ۱۳۰۰ش. این حرکت به پایان رسید.
با توجه به منابع کم و اندک و اکثراً پراکنده در این زمینه ، تلاش گردیده تا مجموعه ای نسبتاً کامل از اسناد و مدارک موجود در این رابطه در این مجموعه ارائه گردد. منابعی چون، (جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان بنا بر گزارش کنسول گری انگلیس در مشهد)، (انقلاب شش ماهه)، (درباره قیام ژاندارمری خراسان به رهبری کلنل محمد تقی خان پسیان)...
اسنادی که در این مجموعه استفاده و در آرشیو موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران نگهداری می شود، بخشی دیگر از اسنادی در این مجموعه ارائه می شود، اسناد محمد ابراهیم امیر تیمور کلالی(سردار نصرت) است. اسناد وی را می توان به دو قسمت تقسیم کرد: نخست مجموعه مکاتبات شخصی او با تنی چند از شخصیت های درگیر آن تحولات و دوم اسناد کلی تری که وی به سبب ضرورت آگاهی از مسیر تحولات آن حرکت گرد آورده است. علاوه بر این اسناد، مجموعه اسناد ارزشمند دیگری با نام انقلاب شش ماهه در خصوص این واقعه توسط محمد ملک زاده مدیر روزنامه بهارخراسان(برادر ملک الشعراء بهار) گرد آوری شده که نسخه ای از آن در مجموعه اسناد سردار نصرت موجود است و در این مجموعه ارائه می گردد. بخش دیگری از این اسناد به مکاتبات یاور علی رضاخان شمشیر، فرمانده اردوی شمشیر با سردار نصرت اختصاص دارد. اما یکی از بخش های اصلی این مجموعه را مکاتبات سردار نصرت و میرزاعلی، کارگزار و نماینده او در مشهد تشکیل می دهد. و دیگر تلگراف ها و اسناد و مدارک مهم دیگر... .