درآمدی بر دیوان سالاری در ایران

از مقدمه:
به نظر می رسد که واژهٔ «دیوان» برگرفته از دوان dewan هم ریشه «دبیر» به معنی نویسنده و دیپی dipi فُرس باستان باشد که با لفظ سومری dup و ایلامی tuppi و اکدی tuppu به معنی لوحه خطی نیز مرتبط است (نک. برهان، ۸۲۳ حاشیه).
همچنین دیوان را کلمه ای پهلوی و به معنی اداره ذکر کرده اند که با این تعبیر در دوره ساسانیان در ادارات نظم و ترتیب مناسبی حکمفرما بود (کریستن سن، ۱۳۵۱، صص ۴۱۶-۴۱۵).
اعراب دیوان را از ایرانیان گرفته اند که به عنوان فهرست مداخل و مخارج دوران عمر به کار میرفته است (حتی، ۱۳۴۴ ، ص ۲۲۱). در گذشته دیوان به معنی اداره، وزارتخانه، دفترخانه، دفتر محاسبه، دفتر حساب، دفتر عمومی برای ثبت مداخل و مخارج خزانه داری و دولت به کار می رفته است. دیوانهای معروفی که در تاریخ ایران ماندگار بوده و تداوم سیر تاریخی خود را حفظ کرده اند عبارت اند از: دیوان انشا یا اداره ای که از طرف شاه، اسناد رسمی را صادر می کرد و مکاتبات دولتی را انجام می داد؛ دیوان استیفا یا اداره ای که مستوفیان و محاسبان در آن به کار مشغول بودند (دار الاستیفا)؛ دیوان تمیز یا دیوان کشور، عالی ترین محکمه که مسئولیت نقض و ابرام آرای صادره از محاکم پایین تر و حل و رفع اختلافات دادگاه های دادگستری را بر عهده داشت؛ دیوان زمام یا دفتری که در آن محاسبات مداخل و مخارج را نگه می داشتند...