دین و دولت در ایران عهد مغول - جلد ۲

به هنگام تهاجم مغول به ایران و به طور کلی به ممالک اسلامی، که خان بزرگ و فرزندان و سردارانش با تمام توان و نیروی مادی و معنوی خویش در آن شرکت داشتند، بر اثر تزلزلی که در همه ارکان و شئون جامعه ایجاد شد چنان مینمود که همچنانکه دولت از دست رفت دین نیز در کار از دست رفتن است. مردم که شاهد عینی نابودی ملیت و فرهنگ خویش بودند، و پایگاههای مادی و معنوی مملکت را یکی پس از دیگری در حال انهدام میدیدند با وحشت و نگرانی در پی مفر و پناهگاه به تکاپو افتادند و سرانجام در هیاهوی زمان و در لابلای غبار سم ستوران مغولی که همه چیز را تیره و تار ساخته بود، چنگ در ریسمان دین زدند و برای دفاع از موجودیت ملی خویش در این سنگر نیز پناه گرفتند؛ سنگری که از مهمترین عوامل پیونددهنده اقوام و طبقات گوناگون به شمار می آمد و وسیله ای بود برای ایجاد وحدت کشور و تأمین دفاع از آن. مسئله این است که در دورانهای گوناگون تاریخ ایران دین و دولت با هم پیوستگی داشته اند و این امر ریشه در دوران پیش از اسلامی داشته و در دوران اسلامی، به خصوص در عهد صفوی به اوج خود رسیده بوده است. در نتیجه، دین آمیخته شده با فرهنگ ملی مجموع معتقدات ایران را در بر میگرفت؛ چنانکه در منابع تاریخ ایران هنگامی که از «اسلام و مسلمین» سخن به میان می آید مراد «ملک و ملت است. از این رو، مغولان در هجوم به ایران و فتح آن با معتقدات مردم روبه رو بوده اند که میبایست یا آن را ریشه کن کنند یا با آن کنار آیند؛ و این نبردی بود که تا زمان اسلام آوردن حکومت مغولی مستقر در ایران و در نتیجه بازسازی نیروی مغلوبین همچنان ادامه داشت.
نقش کارساز دین در امور سیاسی از زمان مغول مهمتر شد و تا بدان حد اهمیت یافت که بعدها در عصر صفویه منجر به یکپارچگی کشور پس از دوران فترتی طولانی شد و مرزهای ایران را تا جایی که از زمان ساسانی به بعد تقریباً سابقه نداشت گسترانید. این موضوع خاص و مهم که درخور مطالعه و بررسی دقیق است محتوای کتابی را تشکیل می دهد که مجلداتی را شامل میشود.