والیان بلخ در نخستین سده پس از بازستانی استقلال افغانستان

«والیان بلخ در نخستین سده پس از بازستانی استقلال افغانستان (۱۲۹۸ ـ ۱۳۹۸/ ۱۹۱۹ ـ ۲۰۱۹)»، اثر پژوهشی صالح‌محمّد خلیق، دانشمند، شاعر و نویسنده معاصر افغانستان، در ۱۹۰ صفحه به قطع رقعی با برگ‌آرایی توسط سیدعلی موسوی و طراحی روی جلد توسط محمدصمیم صورت‌گر، در پاییز سال ۱۳۹۸ هجری خورشیدی از سوی استانداری بلخ با شمارگان یک‌هزار در کابل به چاپ رسیده است. این اثر دربرگیرنده تاریخ صد سال اخیر بلخ و معرفی حدو د۷۰ تن از والیان بلخ، رئیسان تنظیمیه شمال، آمران زون شمال، فرما‌ندهان گروه عملیّاتی شمال و رهبران شمال در درازای این یک سده است، به گونه‌ای که پیش از معرفی والیانِ هر دوره تاریخی، درباره روی‌دادهای مهم بلخ در همان برهه زمانی روشنی انداخته شده و معرفی هر والی دربرگیرنده زندگینامه، تصویر و نیز مهم‌ترین کارنامه‌هایش برای بلخ است. در نگارش این اثر از ۲۵۰ منبع استفاده شده است. در این اثر خاطرنشان شده است که والیان از سال ۱۲۹۸ تا ۱۳۴۴ به نام نایب‌الحکومه، سپس تا سال ۱۳۶۵ به نام والی و در سال‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۶۶ به نام رئیس کمیته اجرائیه شورای نمایند‌گان مردم ولایت یاد می‌شدند و پس از آن تا کنون دوباره به نام والی یاد شده اند و به همین‌گونه در دوره‌های شاهی در شرایطی خاص برای سامان‌بخشی بهتر کارهای ولایت‌ها کسانی به عنوان رئیس تنظیمیه از پایتخت به ولایت مربوط فرستاده می‌شدند که در این میان چند رئیس تنظیمیه برای ولایت‌های شمالی نیز از کابل به بلخ، مرکز ولایت‌های شمالی کشور، فرستاده شده اند که جایگاهی بالاتر از والی داشتند. این رئیسان تنظیمیه شمال تا تعیین والی بلخ همزمان به عنوان والی بلخ کار می‌کردند و در حضور والی بلخ نیز از مرکز بلخ رهبری ولایت‌های شمالی کشور را به دوش داشتند. در دوره حاکمیت حزب دموکراتیک خلق افغانستان، از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۶ به ترتیب، شش تن به نام آمر زون شمال ایفای وظیفه کردند که قلمرو مسوولیت شان را پنج ولایت شمالی: بلخ، جوزجان، سمنگان، سر پل و فاریاب با مرکزیت مزار شریف تشکیل می‌داد. پس از آن در همین دوره از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۰ اداره فرماندهی عملیاتی شمال به وجود آمد و در دوره حاکمیت دولت اسلامی ساختار رهبری صفحات شمال شکل گرفت. در دوره حاکمیت امارت اسلامی طالبان از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹ تمام والی‌های بلخ همزمان رئیسان تنظیمیه زون شمال برای پنج ولایت: بلخ، جوزجان، سمنگان، سر پل و فاریاب بودند.