نقش اسلام در توسعه فرهنگی

توسعه فرهنگی مفهوم جدید و جوان در ادبیات توسعه است که اولین بار در دهه هفتاد قرن بیستم توسط یونسکو به وجود آمد.
از آن به بعد به شدت گسترش یافته و مورد توجه محافل علمی و مراکز تصمیم‌گیری کشورها و جوامع مختلف قرار گرفته و نشست‌های علمی مختلف در راستای تئوریزه و نهادینه کردن آن برگزار شده است. توسعه فرهنگی در کمترین فرصت، تا آن‌جا اهمیت یافت که یونسکو سال‌های ۹۸ ۱۹۸۸ را «دهه جهانی توسعه فرهنگی» نام نهاد.
مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری و اهمیت توسعه فرهنگی عبارتند از: آشکار شدن ابعاد منفی و مخرب توسعه اقتصادی، شکست و ناکامی تلاش‌های نوگرایانه کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه توسعه با الگوی توسعه غربی و بدون توجه به ساختارهای فرهنگی و اجتماعی خودی.
بعد از ورود توسعه فرهنگی در ادبیات توسعه از اولین مباحثی مطرح در این مورد این بوده است که فرهنگ تحت کدام شرایط، توسعه می‌یابد؟ عوامل و محرک‌های توسعه فرهنگی کدامند؟
بدون تردید بسته به جوامع مختلف عوامل زیاد و متنوع با درجات متفاوت از میزان تاثیرگذاری را می‌توان در این مورد شناسایی و دسته‌بندی کرد، اما در یک جامعه دینی و اسلامی که ماهیت ارزش‌های فرهنگی آن را آموزه‌های الهی تشکیل می‌دهد، یکی از عوامل مهم و بنیادی، دین است، لذا واکاوی نقش دین در فرهنگ‌سازی و توسعه فرهنگی در این کشورها از جایگاه خاص و ویژه برخوردار است. بنابراین پرسش اصلی که در این تحقیق با مراجعه به آیات و روایات به آن پاسخ داده می‌شود این است که اسلام در قبال توسعه فرهنگی از چه ظرفیت‌های برخوردار است؟
توسعه فرهنگی در دو بعد ایستایی (دموکراسی فرهنگی) و پویایی (پویایی فرهنگی) مطرح است. در بعد ایستایی، توسعه فرهنگی عبارت است از توزیع عادلانه امکانات و فرصت‌های فرهنگی برای تمام شهروندان و در بعد پویایی معطوف به ایجاد تغییر و تحول در عناصر فرهنگ به منظور انطباق آن با شرایط زمانی و مکانی و در نتیجه پاسخگوی به نیازهای زمانه است.
مهم‌ترین شاخص‌های توسعه فرهنگی نیز عبارت‌اند از: عقل‌گرایی و اهمیت دادن به نقش عقل، علم‌گرایی و نگرش علمی به مسائل، نگرش مثبت در قبال دنیا و امور دنیوی، باور به آزادی بیان و اندیشه، نگرش پویا به فرهنگ و پلورالیسم فرهنگی.
با مراجعه به آیات و روایات، آموزه‌های را می‌توان یافت که با عناصر توسعه فرهنگی همپوشی دارند. برخی از مهم‌ترین این آموزه‌ها عبارتند از: دعوت به تعقل، تاکید بر علم و اندیشه، پیوستگی میان دنیا و آخرت، تاکید بر نقش و اهمیت کار، حرمت اسراف و تبذیر، مذمت فقر، مبارزه با خرافات، باور به داشتن قدرت و عزت، اهمیت آزادی بیان، باور و تاکید به تعامل فرهنگی.