جنبشهای آخرالزمانی در دوره تیموریان و صفویه: حروفیه و نقطویه…

پیش‌گفتار:
شورش، جنبش، قیام، نهضت، فتنه، انقلاب و طغیان نام‌های مختلف برای شناسایی و توصیف ضمنی ناارامی‌های اجتماعی می‌باشند که بسته به زاویه دید نامگذار و احتمالاً ویژگی‌های خاص این جنبش‌ها مصداق پیدا خواهند کرد. چند نمونه از این جنبش‌های اعتراضی که موضوع پژوهش این کتاب می‌باشد جنبش‌های حروفیّه و نقطویّه و غیره می‌باشند که تقریباً به مدّت دو قرن از ابتدای قرن نهم هجری قمری برابر با نیمه اوّل قرن پانزدهم میلادی تا پایان نیمه اوّل قرن یازدهم هجری قمری، برابر با نیمه اوّل قرن هفدهم میلادی در ایران و هندوستان فعّال بودند.
اصولاً می‌دانیم که در قرون وسطی تقریباً تمام جنبش‌های شورشی به علّت سیطره دین و مذهب در ذهن و روان مردم ان عصر، در قالب جنبش‌های دینی و مذهبی شکل گرفته و حتّی هم اکنون نیز در بسیاری از نقاط خاورمیانه چنین است.
در هنگام یورش تیمور لنگ به ایران در نیمه دوّم قرن هشتم هجری قمری برابر با نیمه دوّم قرن چهاردهم میلادی، به دلیل وجود عوامل متعدّد ذهنی و عینی نظیر جنگ، قحطی، فقر، ناتوانی مردم در تغییر یا اصلاح حکومت‌ها، و زمینه‌های قوی موعودگرایی، زمانه برای ظهور حرکات مختلف اعتراضی با پوشش مذهبی مساعد بود. اصولاً تمام جنبش‌های اعتراضی قبل از دوران مدرن به نام دین و مذهب صورت گرفته که البتّه تعداد بسیار اندکی از آن‌ها به ثمر رسیده، و یا حتّی گزارش شده است. اغلب منابع تاریخی این گزارش‌ها را مسکوت گذارده‌اند ولیکن شواهد بسیار بر وجود این جنبش‌ها دلالت دارند.
یکی از این جنبش‌ها به نام حروفیّه توسّط فضل‌اللّه نعیمی استرابادی تاسیس شد. پایه‌های تئوریک این فرقه بر تاویل حروف قرار داشت و پیروان این جنبش به خدا اعتقاد داشتند. فضل‌اللّه نعیمی به دستور تیمور لنگ کشته شد و هنگامی که پیروان وی شاهرخ پسر تیمور لنگ را در سال ۸۳۰/۱۴۲۶ مورد سوء قصد قرار دادند به سختی سرکوب شدند.
از درون جنبش حروفیّه، فرقه‌ای جدید به نام نقطویّه بیرون امد. مبنای تئوریک این فرقه بر تاویل نقطه قرار داشت. از نظرگاه عقیدتی، احتمالاً این جنبش فقط بر توانایی انسان تکّیه کرده و باور داشتند که هیچ نیرویی به غیر از اراده انسان در سرنوشت وی موثر نیست.
این جنبش توسّط محمود پسیخانی یکی از شاگردان فضل‌اللّه نعیمی استرابادی موسس و رهبر جنبش حروفیّه، با انشعاب از ان در سال ۸۰۰/۱۳۷۹ تاسیس شد. از جنبش نقطویّه در دوره اوّل این جنبش که ظاهراً با مرگ محمود پسیخانی در سال ۸۳۱/۱۴۲۷ پایان گرفت اطّلاعات چندانی باقی نمانده است. بعداً جنبش نقطوی در یک شورش هم زمان با اسماعیلیان در انجدان در سال ۹۸۱/۱۵۷۳ دوباره اشکارشد. این شورش به سختی توسّط شاه تهماسب اوّل سرکوب شد...