از نظم کیهانی تا عدالت سیاسی در عهد ساسانی؛ با تکیه بر نامه تنسر

🔥نامة تنسر🔥
✅یکی از مهم ترین اسناد مربوط به تشکیلات اداری دوران ساسانی نامه تنسر به شاه طبرستان است. ابن مقفع این رساله کوچک را از پهلوی به عربی ترجمه کرده بود، اما اکنون اصل پهلوی و ترجمه عربی آن در دست نیست. ابن اسفندیار در اوایل سده هفتم هجری متن عربی این نامه را به فارسی ترجمه کرده و در تاریخ طبرستان خود گنجانیده است. بنابر مقدمه ترجمه فارسی، ترجمه ابن مقفع، بر پایه روایت بهرام پسر خورزاد بوده که به ظاهر تدوین کننده یا نویسنده اصل پهلوی نامه بوده است.
✅نامه تنسر حاوی مطالب تاریخی و سیاسی و اخلاقی است. تنسر اتوسر هیربدان هیربد اردشیر این نامه را در پاسخ گشنسب، شاه طبرستان که بعضی از اقدامات اردشیر را مورد انتقاد قرار داده، نوشته است. تنسر در نامه، گشنسب را که در فرمان برداری از اردشیر دچار تردید شده بود، به اطاعت فراخوانده و مردم را نیز در این موارد تعلیم داده است. بدین ترتیب بنابر ماهیت تعلیمی پاسخ ها، می توان این نامه را در شمار ادبیات اندرزی قرار داد.
نامه با مقدمه ای آغاز می شود که به ظاهر از تدوین کننده تحریر پهلوی نامه بوده است. در مقدمه از ظهور اسکندر و مرگ دارا و تقسیم ایران به شاهان محلی وسرانجام ظهور اردشیر و غلبه او بر نود تن از شاهان از جمله اردوان، آخرین پادشاه اشکانی، سخن رفته است.
✅در نامه آمده است که اردشیر گشنسب، شاه طبرستان را که پس از اردوان از همه نیرومندتر بود، به سبب وطن پرستی و طرفداری اش از شاهان پارس، به حکومت آن نواحی ایفا کرد. سپس متن نامه آغاز می شود. در ابتدا نام فرستنده که مقام برتری داشته و سپس نام مخاطب نامه آمده است. مجتبی مینوی نامه را بر حسب موضوع هایی که فرستنده مطرح کرده و انتقادهایی که آورده است، به هفده بند تقسیم کرده است
✅۱. اندر سلام و دعاء ۲. اندر وصف تنسر منزلت و سیرت خویش را، تعیین تکلیف کردن تنسر برای گشنسب (مینوی: جشنسف)؛ ۳. اندر احکام شهنشاه و تبدیل سنت متداول؛ ۴. اندر طبقات مردم و سعی شهنشاه در استقرار آنهاء ۵ اندر عقوبتهای شهنشاه در استقرار اعضای اربعه، ۶ اندر قتل و عقوبت بر گناهان دینی و مملکتی و فردی، ۷. اندر کار بیوتات و امتیازات بزرگزادگان، حکایت تابوت، استشهاد به اندرزهای شهنشاه؛ ۸ اندر امر ابدال (پهلوی stirih ستوریه)، تفسیر ابدال، ۹. اندر کشتن شهنشاه آتشهای ملوک طوایف راء ۱۰ اندر چهار نوع مجازات به پیل و گاو، دراز گوش و دار، تفسیر این چهار گونه مجازات،
✅۱۱. اندر وضع عامه از تجمل و نهادن امتیاز میان طبقات مردم ۱۲ اندر امر جاسوسان ومنهیان. ۱۳اندرباز گرفتن مال توانگران و تجاره ۱۴. اندر سبب پدید نکرده ولیعهده داستان دارای چهرآزاد و دارای دارایان و بیری (نام کودکی از اینای ختم) و رستین، حکایت بوزینگان، اندر طریقةتعیین ولیعهد؛ ۱۵، اندر بزم و رزم شهنشاه و منزلت ایران شهر با دیگر کشورها؛ ۱۶. اندر آن که گشنسب (مینوی: جشنسف) و جماعت او را تنسر وقعی نمی نهد. ۱۷. اندر برتری اردشیر بابکان بر اردشیر درازدست، حکایت جهنل پادشاه قدری مذهب، قصة کور و زمین گیر، عذرخواهی تنسر
✅به طور کلی در این نامه بر چند موضوع مهم و اساسی تأکید شده است: طبقات اجتماعی در دوران ساسانی و سختگیری اردشیر در تغییر از طبقه ای به طبقه دیگر مگر در شرایط ویژه (بندهای ۲، ۵، ۷، ۱۱)؛ شیوه کشورداری اردشیر، نوع آوریها و تعدیل مجازات جنایت هایی مانند قتل، وارد کردن جراحت و مثله کردن (بندهای ۱۳ ۱۰۶، ۱۲، ۱۳)؛ سامان بخشیدن به قوانین ارث در خانواده، از جمله آن که ابدال شاهزادگان، از شاهزادگان و ابدال اشراف از اشراف باشد (بند ۸ و انتقاد گشنسب که چرا اردشیر برای خود ولیعهد تعیین نمی کند و پاسخ تنسر مبنی بر این که این کار سبب می شود شاه گمان کند که ولیعهد همواره منتظر مرگ اوست و بدین ترتیب مهر او از دل شاه می رود.
✅دیگر آن که وی مورد حسد دیگران قرار می گیرد و نیز بنابر مقامی که دارد، دچار خودبینی می شود. نظیر این مطلب با اختلافاتی در عهد اردشیر نیز آمده است که شاه باید ولیعهد را برگزیند، اما نام او را فاش نکند، بلکه آن را در چهار نامه بنویسد و پس از مرگش نامه ها را بگشایند و شخص مورد نظر را به شاهی بنشانند، گشنسب به ظاهر قصد اقداماتی در قلمرو حکومت خود را داشته است که تنسر بدو گوشزد می کند که نمی تواند خلاف نظر مردمان رفتار کند و چاره ای جز فرمانبرداری ندارد (بند ۱۶). در بند ۱۷ گشنسب ادعا کرده که با اردشیر خویشاوند و از نوادگان اردشیره پسر اسفندیار است. به ظاهر گشنسب مدعی بوده است که خود را با اردشیر برابر به شمار آورد که در پاسخ، تنسر بدو توصیه می کند که هرچه زودتر به خدمت شاه بیاید. در پایان این بند نویسنده به شرح کارهای اردشیر در مدت چهارده سال حکومت می پردازد.
✅درباره انتساب این نامه به زمان اردشیر دو نظر متفاوت ذکر شده است. دار مسنتر که نخستین بار متن فارسی نامه را به همراه ترجمه فرانسه منتشر کرد،معتقد بود که نامه از دوران اردشیر است و رویدادهای مذکور در این نامه همه بازتابی از اوضاع اوایل دوران ساسانی است.
✅ کریستن سن، بر این باور بود که مطالب نامه از نوع اندرزهایی است که در زمان خسروان می نگاشته اند و تاریخ نگارش نامه را زمان خسرو اول دانسته است . بویس با توجه به ویژگی شفاهی بودن ادبیات پهلوی، نظر دارمستتر را تأیید کرد و یادآور شد که نامه در اصل به زمان اردشیر تعلق دارد ولی طی زمان، به ویژه در دوران انوشیروان و پس از آن، دستکاری هایی در آن روی داده است.

همین نامه تنسر بود که ایران را به باد داد