ماجرای پایان ناپذیر حافظ

مقاله‌هائی که در این مجموعه گرد آمده‌اند، طیّ سی و چند سال نوشته و در نشریّه‌های مختلف نشر شده بودند. بنابراین باید مجموعیّت را در گوناگونی آنها جست‌. نخستین سؤالی که به ذهن می‌آید آن است که حافظ حامل چه پیامی است‌؟ از طریق موسیقی کلام و لطف بیان‌، در محتوای صدف وار خود، چه چیز به گوش ما تکرار می‌کند؟ این چند نکته را در نظر بگیریم :
– « نخست آنکه زمان او و جامعه وابسته به فرهنگ او بیمارگونه است‌؛ لنگی بزرگی در کارش است‌، و این لنگی‌، قسمت عمده‌اش ناشی می‌شود از تزویر و دورنگی‌. خود تزویر و دورنگی باز می‌گردد به اصل و قلب‌، یعنی همه چیز در قالب قلب حرکت می‌کند، اصلیّت نیست‌. ظاهر، چیزی است و باطن چیز دیگر، و این نیست مگر به منظورِفریب عام و فریب مردم‌، و سرانجام فریب خود؛ چه زاهد باشد، چه صوفی و چه حاکم‌، هر کس که کارگزار بود، در این معرکه درگیر است‌.»
– « چون چنین است‌، بنیاد نیز ناهنجار می‌نماید. چرخ و سپهر که گردنده و گرداننده شناخته می‌شوند، سخت مورد سرزنش‌اند. این‌، البتّه در سنّت اندیشه ایرانی بوده است‌، از رودکی تا به امروز؛ ولی به نظر می‌رسد که هیچ کس ظریف‌تر و نافذتر از حافظ دنیای دنی را به باد دشنام نگرفته است‌.