برائت پزشک

یکی از عناصر اصلی انجام عمل جراحی و معالجات پزشکی که شکل بنیادین و مهمی به خود گرفته، اخذ رضایت از بیمار است. رضایت بیمار به لحاظ تبعات و پیامدهایی که به دنبال دارد، در قلمرو حقوق جایگاه مهمی یافته و در زمره یکی از مقولات مهم در حقوق پزشکی به حساب می-آید. رضایت بیمار مبین این واقعیت است که بیمار از آن¬جا که به منظور معالجه و درمان، مدتی ولو اندک، جسم خویش را در اختیار پزشک قرار می¬دهد، در نتیجه باید به این امر به صورت آگاهانه و با اراده رضایت داشته باشد. به عبارت دیگر چون تصرف در جسم دیگری بدون رضایت وی جایز نیست، هنگامی که این شرط حاصل شود، تصرف مجاز و مباح شده و تعقیب کیفری شخص را به دنبال نخواهد داشت. در فقه به جای رضایت، از اصطلاح " اذن " استفاده شده است. اشاره به اذن به معالجه درکلام فقها، به معنای اعلان و اخبار رضای بیمار یا اولیاء وی به درمان توسط پزشک بوده و پزشک جز در موارد فوری و اضطراری حق مداخله و تصرف در بدن بیمار را ندارد ؛ زیرا درمان بدون رضا و اذن بیمار یا اولیاء وی حتی از سوی پزشک جرم محسوب می¬گردد.در خصوص مسئولیت مدنی پزشک، قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی ۱۳۳۹، ساکت است. قانون سابق مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰، نیز در این زمینه مبهم است؛ بند ۲ ماده ۵۹ این قانون، با سه شرط : رضایت بیمار، مشروعیت عمل طبی، رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی ؛ عمل پزشک را جرم نمی¬شمارد، این درحالی است که بر طبق بند ب ماده ۲۹۵، پزشک در قبال زیان ناشی از معالجه متعارف، ملزم به پرداخت دیه شده است.امّا در قانون جدید مجازات اسلامی به صراحت تمام در ماده ۴۵۲، دیه را از لحاظ احکام و آثار، نوعی "مسئولیت مدنی" محسوب می¬نماید. ماده مزبور مقرر می¬دارد : «دیه، حسب مورد حق شخصی مجنی¬علیه یا ولی دم است و احکام و آثار مسئولیت مدنی یا ضمان را دارد..». لذا، ضمان پزشک نسبت به پرداخت دیه، نوعی مسئولیت مدنی به حساب می¬آید و این توهم که بحث از مسئولیت پزشک صرفاً در حوزه حقوق جزا قابل طرح است، رد می¬گردد. مواد ۳۱۹ و ۳۲۲ قانون سابق مجازات اسلامی، از دیدگاه مشهور فقهی اقتباس شده است. ماده ۳۱۹ با لحنی غلیظ مقرر می¬دارد : «هر گاه طبیبی گر چه حاذق و متخصص باشد در معالجه¬هایی که شخصاً انجام می¬دهد یا دستور آن را صادر می¬کند، هر چند با اذن مریض یا ولی او باشد، باعث تلف جان یا نقص عضو یا خسارت مالی شود ضامن است». بنابراین این ماده، مبنای جبران خسارت را نه تقصیر پزشک، بلکه صرف بروز زیان در نتیجه فعل او می¬داند. در ادامه در ماده ۳۲۲، اخذ برائت از بیمار پیش از درمان، برای معافیت پزشک، پیش¬بینی شده است. این ماده بیان می¬دارد: «هرگاه طبیب و بیطار و مانند آن قبل از شروع به درمان از مریض یا ولی او برائت حاصل کند، عهده دار خسارت پدید آمده نخواهد بود.» بر اساس مواد مذکور، مسئولیت مدنی پزشک از نوع مسئولیت بدون تقصیر بوده و در صورت ورود زیان به بیمار، بر عهده وی قرار می¬گیرد، حتی اگر با اذن و رضایت بیمار به معالجه وی اقدام نموده و مرتکب تقصیر نشده باشد. در این میان، تنها اخذ برائت از بیمار است که وی را از مسئولیت می¬رهاند. مفاد نظر مشهور و مواد قانونی فوق، قابل تأمل و انتقاد به نظر می-رسد ؛ اگر پزشک ماهر و متخصص بوده و با رعایت تمام ضوابط و هم¬چنین رضایت بیمار به درمان وی بپردازد، چرا باید قائل به ضمان پزشک بوده و وی را برای معافیت از این مسئولیت، ناچار به اخذ برائت از بیمار دانست ؟ به دلیل موج رو به رشد چنین ایراداتی که به حکم فوق و مبانی آن وارد شده است، قانون¬گذار در قانون جدید مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، از حکم سابق خویش عدول نموده و در صورت عدم تقصیر پزشک، بدون این¬که اخذ برائت از بیمار را لازم بداند، حکم به عدم ضمان پزشک می¬کند. بنابراین اخذ برائتی که متذکر آن شده است، عملاً فایده و تأثیری در رفع مسئولیت مدنی پزشک ندارد. بنابراین بررسی نهاد اخذ برائت و مبانی لزوم آن، نیاز به توجه ویژه به منبع اصلی آن یعنی فقه امامیه و بررسی و نقد نظرات موافقان و مخالفان لزوم اخذ برائت و ادله مورد استناد آن¬ها، خواهد داشت. تمام بیماران قبل از هرگونه اقدام درمانی از اصول مهم کادر پزشکی تلقی می¬گردد. اگرچه مقررات و قوانین جاری در کشور ما در مورد کتبی و یا شفاهی بودن رضایت شفاف نیست ولی بر اساس یک قانون نانوشته معمولاً رضایت تمام بیماران بستری و همچنین بیماران مبتلا به بیماری¬های غامض و پیچیده و یا کسانی که لازم است روش تشخیصی و درمانی تهاجمی در موردشان انجام شود باید به صورت مکتوب و با گواهی شهود تهیه گردد، تا درصورت هرگونه ادعای احتمالی بعدی مدارک موجود در جهت دفاع پزشک و مسئولین درمانی مربوطه قابل استناد باشد. آگاهانه بودن اعلام رضایت درمان و برائت کادر معالج از عوارض ناخواسته و غیر قابل پیشگیری، یکی دیگر از شرایط اعتبار حقوقی رضایت نامه و برائت نامه است. به عبارت دیگر بیمار باید بداند در مورد چه چیزی رضایت می-دهد.در واقع، آگاهی دقیق بیمار از نوع بیماری، میزان وخامت آن، راه¬های درمانی موجود و متصور، نوع درمان انتخابی، ریسک شکست در دستیابی به نتایج مطلوب و ایده آل، نتایج درمانی مورد انتظار و عوارض احتمالی و غیر قابل پیشگیری آمادگی بهتری به بیمار برای پذیرش نتایج حاصل از درمان خواهد داد و عدم اطلاع او از این موارد هرگونه فاصله میان ایده آل¬های ذهنی بیمار با نتایج واقعی حاصله را غیر قابل تحمل خواهد نمود و بسیاری از این قبیل بیماران ناراضی ممکن است در زمره بیماران شاکی قرار گیرند.