نقش شبکه های اجتماعی در تقویت هویت قومی ارامنه در ایران از دیدگاه ارامنه و ارائه راهکار

مفهوم قومیت اشاره به ماهیت و ویژگی های یک قوم یا گروه قومی دارد. اگر چه اصطلاح قومیت، اشاره به تفاوت¬های فرهنگی دارد. ولی معانی مختلفی به خود گرفته است. قومیت در واقع یک دارایی جمعی و یا چیزی مربوط به یک گروه خاص نیست. بلکه یک رابطه اجتماعی است که در آن کنشگران اجتماعی خود را مشاهده می کنند. و توسط دیگران به عنوان حمایت هایی از نظر فرهنگی مجزا دیده می¬شوند (مالسویک ،۲۰۰۴).
به اعتقاد فردریک بارث، از نظریه¬پردازان ناسیونالیسم قومی، در برابر تعاریفی که بیشتر به محتوای فرهنگی قومیت اشاره دارند، نظریه پردازانی هم وجود دارند که اهمیت کمتری برای عناصر فرهنگی قائلند. دارا بودن خصایص فرهنگی باعث تمایز گروه های اجتماعی نمی شود بلکه کنش متقابل اجتماعی با دیگر گروه هاست که تفاوت¬ها را آشکار و از نظر اجتماعی معنادار می کند. به عبارت خود بارث، تمرکز اصلی از این نقطه نظر بر مرزهای قومی است که گروه را تعریف می کند نه مواد فرهنگی که در آن وجود دارد. هویت قومی بخشی از هویت اجتماعی افراد است که در کنار هویت¬های دیگر مثل هویت محلی، منطقه ای، نژادی، فرهنگی و غیره قرار می گیرد، ولی باید توجه داشت که هویت قومی در بین سایر هویت ها از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که از جمله هویت های اولیه فرد، محسوب می شود.
آنچه هویت قومی را از سایر هویت های اجتماعی متمایز می کند و به آن اهمیت می بخشد، منابعی است که مبنای شناسایی قومی قرار می گیرند. ریشه ها ی قومی، تبار، اعتقاد به نیای مشترک (چه خیالی، چه واقعی) به اندازه ای اهمیت دارند که از همان ابتدای تولد فرد با آن¬ها بزرگ می شود و به صورت ذهنی و عینی آن¬ها را در خود تجسم می بخشد. نه تنها فرد بلکه گروه قومی نیز در باز شناسی و معرفی خود به عناصر قومی هویت خود ارجاع داده و مورد شناسایی از سوی دیگران قرار می¬گیرد .از نظر اسمیت اهمیت این آن تساب¬ها به حدی است که اگر ملت¬ها خود رابه یک ریشه قومی وصل نکنند، فرو می پاشند.
جنکینز (۱۳۸۱) قومیت را یکی از هویت های اجتماعی اولیه می داند که کودک با آن اجتماعی می¬شود. این هویت¬ها که در اوان زندگی اختیار می¬شوند در قیاس با هویت¬هایی که متعاقباً کسب می¬گردند، مقتدرانه تر عمل می کنند و کودک حداکثر می تواند از طریق تعریف درونی در مقابل آن¬ها واکنش ضعیفی نشان دهد تا آن¬ها را تعدیل یا مطابق خواست خودکند.از نظر وی هویت قومی تعیین کننده انواعی از نقش هایی است که فرد مجاز به ایفای آن¬هاست و دارای منزلتی والاتر از سایر منزلت های دیگر می باشد . با توجه به دیدگاه جنکینز مشخصه های زیر را برای هویت قومی می توان بر شمرد:
- هویت قومی یک هویت جمعی است .
- هویت قومی به عنوان یک هویت اولیه که در دوران پایه فراگیری کسب می شود تبدیل به بخشی از ابزارهای شناخت متعارف یعنی شناخت روابط و نسبت های معمول چیزها می‌شود.
- قومیت امری ازلی، یعنی ذاتی و تغییر ناپذیر نیست .
- قومیت محک و معیار تجسم یافته خود - شناسایی است.
- امکان تغییر هویت ( قومی) توسط فرد در شرایطی که احساس ناخرسندی می کند وجود دارد.
- تمایز های قومی بر پایه مشخصه های فرهنگی قرار دارند .
- قومیت محکی بر شباهت و تفاوت میان ما و آن ها است.
- هویت مبتنی بر قومیت میتواند جنبه موقعیتی داشته باشد.
- قومیت یک اصل ساختاری مناسبات اجتماعی است و در تجربه اولیه فرد حضور دارد ولی در همه اوقات از برجستگی یکسان برخوردار نیست. در واقع قومیت می تواند بسته به موقعیت هویتی اولیه باشد.
- قومیت امری انعطاف پذیر است .
در مورد عناصر و نمادهای هویت قومی ارامنه می توان گفت: تغییر وتحولاتی که درجوامع دیاسپورایی جدید، متناسب با روندهای جهانی رخ می دهند بتدریج از میزان تاثیر عناصر عینی هویت کاسته وبراهمیت عناصر ذهنی می افزایند .پانوسیان درباره ی ویژگیهای عینی هویت ارمنی می نویسد:
"آجرهای ساختمانی متمایز کننده هویت ارمنی دردوران باستان ریشه دردوران های باستانی دارند،مذهب، زبان، مرزهای سرزمینی، اسطوره ها و نمادها. این ویژگی های تاریخی ارمنی بودن، این گروه راقادر ساخت تا دوران مدرن به حیات خود ادامه دهند وهویت جمعی خود را از شکل یک گروه قومی به(قالب یک) ملت منتقل کنند(پانوسین ، ۲۰۰۶).
عنصر دیگری که درهویت ارمنی به آن اشاره شد کلیسای ارمنی است که نقطه مرکزی منحصر به فردی در هویت ارمنی بوده است . به نحوی که حتی ناسیونالیسم سکولار ارمنی درمبارزات استقلال طلبانه خود، با توجه به قوت واهمیت این عنصر وارد ضدیت علیه کلیسا ومذهب نشد. بررسی نقش شبکه های اجتماعی در تقویت هویت قومی یکی از مسائل پژوهشی مورد توجه پژوهشگران است. در مورد مفهوم شبکه های اجتماعی می توان گفت: بنیان اجتماعات انسانی چه آن را جوامع اولیه، سنتی ویا مدرن بنامیم، بر روابط و تعاملات اجتماعی قرار دارد. وابستگی زیستی و روانی انسان به سایر هم نوعان، او را ناگزیر به ایجاد ارتباط با سایرین و تشکیل اجتماعات و گروه های مدنی می کند و از مزیت هایی همچون دستیابی آسان، ارزان و گسترده به اطلاعات،‌حمایت اجتماعی بهره مند می سازد و نیز دامنه ای وسیعی از فرصت های همکاری جویانه در اختیارش می¬گذارد. پیوندهای درهم بافته شده ی اجتماعی یا همان شبکه های اجتماعی در بستری از هنجارها (قواعد ) و جریان های اطلاع رسانی شکل می گیرند (محمدی،‌۱۳۸۴) و به بیان پاتنام (۲۰۰۰) بر اساس اعتماد و هنجارهای متقابل عمل می کنند. در واقع آنچه به عنوان یک پیش فرض اساسی در مورد شبکه های اجتماعی مطرح می شود وجود اعتماد و حس همکاری در پیوندهای اجتماعی است که بدون حضور آن شبکه های اجتماعی از معنا تهی می شوند.
ویژگی های مذکور موضوع شبکه های اجتماعی در قلب مباحث مربوط به سرمایه اجتماعی قرار داده است. از این منظر سرمایه¬ی اجتماعی شامل دو بعد ساختاری (شبکه های اجتماعی) و بعد فرهنگی(هنجارها و اعتماد اجتماعی است) (لوی ، ۱۹۹۶) و مشخص می کند روابط افقی (مانند روابط خانوادگی و دوستی) و عمودی (همچون ارتباط با نهادهای سیاسی و مدنی) محصور در شبکه های ارتباطی، چگونه منابع را بسیج و یا همانطور که کلمن آن را برجسته کرده است، چه مقدار سرمایه از طریق این اتصالات و تعاملات اندوخته و کنش های اجتماعی و سیاسی افراد را سمت و سو می بخشد. به بیان پانتام (۲۰۰۰و ۱۹۹۳) در جوامعی که افراد از طریق پیوندهای قوی و بادوام شبکه¬ای و در غالب گروه ها و انجمن¬های داوطلبانه با یکدیگر در ارتباط اند و در میان آنان مسئولیت پذیری و تعهد اجتماعی جاری است، سطوح بالایی از مردم سالاری و ثبات سیاسی نیز به چشم می خورد. آنان نسبت به حوادث سیاسی مختلف آگاهی بسیار بالایی داشته و مشتاقانه و در همه حال کارایی حکومت را بهبود می بخشد. شبکه های اجتماعی در سطح روابط افقی نیز متضمن بازتولید سرمایه ی اجتماعی در دو بعد فردی و اجتماعی هستند. به این معنی که در زندگی فردی و شخصی وسیله ای برای یافتن هم صحبت و همنشینی و مامنی برای همدلی و همدردی محسوب می شوند و نیز در سطحی وسیعتر همکاری های جمعی و اجتماعی را تسهیل و منافع و تعهدات متقابل را تحقق می بخشد. در این چشم انداز عضویت در انجمن های داوطلبانه، باشگاه¬های ورزشی، تعاونی ها و سازمان های مدنی جایگاهی در خور توجه می یابند. به عقیده جامعه شناسانی همچون پاتنام عضویت در این شبکه ها نه تنها به بهبود جریان اطلاعات قابل اعتماد کمک می کند بلکه هزینه های عهدشکنی در روابط را افزایش داده و سرمایه اجتماعی حاصل از حضور و عضویت در شبکه های اجتماعی به صورت فرهنگ مشارکت جویانه و اخلاق مدنی رواج می یابد (پانتام،‌۱۳۸۰).
در این پژوهش نقش شبکه های اجتماعی در تقویت هویت قومی ارامنه مورد پژوهش قرار می گیرد .
۱-۱. بررسی ماهیتی موضوع
سابقه سکونت ارامنه در ایران بخصوص درمنطقه آذربایجان مربوط به بیش از دو هزار سال پیش است که دو تن از حواریون حضرت مسیح (ع) برای تبلیغ مسیحیت وارد منطقه آذربایجان شده و از آنجا به ارمنستان سفر کردند و نهایتاً باز هم به آذربایجان بازگشته و یکی از آن¬ها در این منطقه مدفون شد (طادئوس مقدس)، با وجود این سابقه طولانی زندگی ارامنه در ایران، تاریخ حیات اجتماعی آن¬ها به صورت یک اجتماع قومی مربوط به چهار صدسال پیش، یعنی زمانی است که توسط شاه عباس صفوی از منطقه جلفا به اصفهان و تعدادی دیگر از شهرهای ایران کوچ داده شدند. ارامنه ایران تنها بخش کوچکی از ارامنه کل جهان هستند که به دلایل مختلف در طول تاریخ از سرزمین اصلی خود جدا شده و به صورت دیاسپورا (مهاجرت ناخواسته) در سرزمین¬های دیگر سکنی گزیده اند؛ و همین ویژگی، یعنی داشتن یک سرزمین اصلی و جمعیتی که به عنوان یک ملت و یک کشور مستقل در طول تاریخ به حیات خود ادامه داده، آن¬ها را واداشته است که رابطه مادی و معنوی (فیزیکی و روحانی) خود با سرزمین و جامعه اصلی خود را در هر کجا که هستند حفظ کنند.حفظ این رابطه در هر زمان که مقدور بوده هم به صورت فیزیکی و هم بصورت (معنوی و فرهنگی) صورت گرفته و در هر زمان که به دلیل اشغال سرزمین¬شان توسط بیگانگان بصورت فیزیکی (رفت و آمد) ممکن نبوده، به صورت¬های فرهنگی تداوم داشته است (مهدوی و توکلی قینانی، ۱۳۸۸). حفظ هویت قومی یکی از ضرورت های تداوم آن قوم و فرهنگ است.
از آنجا که هویت قومی، هویتی با محتوای فرهنگی است و شامل عناصری مثل نمادها، اسطوره¬ها، خاطرات، آداب و مناسک خاص می باشد، بقای این عناصر هویتی را در طول نسل¬های متوالی، می توان دلیلی بر پایداری و بقای هویت قومی آن¬ها دانست (اسمیت، ۱۳۸۳). بقای هویت قومی یک گروه در یک جامعه میزبان بستگی به عوامل و شرایط مختلفی، از جمله شدت و قوت عناصر هویتی قوم اقلیت و سازو کارهایی داردکه باعث ماندگاری آن در برابر فرهنگ اکثریت می شود، همچنین شرایط اجتماعی جامعه میزبان به بقای عناصر هویتی آن¬ها کمک می¬کند. در مورد ارامنه به نظر می رسد که هر دو شرط حضور داشته است. ذا این گروه قومی کوچک در درون جامعه ایرانی به حیات فرهنگی خود ادامه داده است. در واقع الگوی رابطه فرهنگی آن¬ها با جامعه ایرانی از نوع الگوی امتزاج گزینشی است که براساس آن برخی عناصر فرهنگی بیگانه را اخذ و با فرهنگ خودی امتزاج کرده¬اند (ابراهیمیان، ۲۰۰۸). منابع شکل دهنده هویت در جوامع گذشته از قبل مشخص بود و هویت افراد بیشتر جنبه انتسابی داشت و این امرباعث می شد که افراد یک جامعه از لحاظ هویت یابی چندان دستخوش تغییر و دگرگونی نشوند. در واقع در گذشته، مکان نقش کلیدی در خلق هویت اجتماعی افراد داشت، چون که افراد در محیط های کوچک و بسته زندگی می کردند و هویت اجتماعی آن¬ها با ارتباط رودررو با اطرافیان در یک محیط ثابت شکل می گرفت. افراد کمتر با دنیای خارج ارتباط داشتند و سنت¬های بومی- محلی بخش اعظم هویت آن¬¬ها را شکل می¬داد. اما در پی ظهور فناور های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، نقش مکان در شکل دهی به هویت بسیار کم رنگ شد، زیرا رسانه ها و فناور های نوین اطلاعاتی و ارتباطی می توانند فرد را از مکان خود او جدا کنند و به جهان پیوند بزنند. در نتیجه افراد با منابع هویت یابی متکثری روبه رو هستند و هویت یابی شکلی غیرمحلی و جهانی پیدا کرده است (خانی جزنی، ۱۳۸۸). با توجه به توضیحات فوق می توان گفت که افراد کره خاکی در هر نقطه ای که باشند به نحوی با این تحولات گسترده روبه رو هستند و ابعاد گوناگون زندگی افراد به طور همه جانبه ای تحت تاثیر رسانه های نوین از جمله اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی قرار گرفته است، به طوری که نمی¬توان آثار و پیامدهای این فناورهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی را انکار کرد. شبکه¬های اجتماعی اینترنتی پایگاه یا مجموعه پایگاه هایی هستند که امکانی فراهم می آورند تا کاربران بتوانند علاقمندی¬ها، افکار و فعالیت های خودشان را با دیگران به اشتراک بگذارند و دیگران هم این افکار و فعالیت ها را با آنان سهیم شوند. یک شبکه اجتماعی ، مجموعه ای از سرویس های مبتنی بر وب است که این امکان را برای اشخاص فراهم می آورد که توصیفات عمومی یا خصوصی برای خود ایجاد کنند، یا با دیگر اعضای شبکه ارتباط برقرار کنند، منابع خود را با آن¬ها به اشتراک بگذارند و از میان توصیفات عمومی دیگر افراد، برای یافتن اتصالات جدید استفاده کنند (بوید و الیسون ، ۲۰۰۷).
در واقع شبکه های اجتماعی برای افزایش و تقویت تعاملات اجتماعی در فضای مجازی طراحی شده اند. به طور کلی از طریق اطلاعاتی که بر روی پروفایل افراد قرار می گیرد مانند عکس کاربر، اطلاعات شخصی و علایق برقراری ارتباط تسهیل می گردد. کاربران می توانند پروفایل های دیگران را ببینند و از طریق برنامه¬های کاربردی مختلف مانند ایمیل و چت با یکدیگر ارتباط برقرار کنند (پمپک و همکاران ، ۲۰۰۹).
بررسی نقش شبکه های اجتماعی در تقویت هویت قومی ارامنه و شناسایی راهکارهای مناسب در این زمینه، مساله اصلی این پژوهش است. سوال اصلی این اثر علمی این است که از نظر ارامنه مقیم ایران، شبکه¬های اجتماعی چه نقشی در تقویت هویت قومی ارامنه دارند؟ و چگونه می توان نقش شبکه های اجتماعی در تقویت هویت قومی ارامنه را تقویت نمود؟