جهان فروری: بخشی از فرهنگ ایران کهن

شناخت و ریشه‌شناسی نام‌های اسطوره‌های ایران
مهر (میترا)
مهر (میترا)، نام یکی از بزرگترین و کهن‌ترین ایزدان آریایی است، در گاه‌شماری ایران باستان روز شانزدهم هر ماه (مهر روز) و همچنین نام هفتمین ماه سال (مهر ماه) به این ایزد کهن آریایی منسوب است. در ایران باستان در روز شانزدهم مهر ماه جشنی در بزرگداشت این ایزد کهن آریایی برگزار می‌شده به نام جشنِ مهرگان.
این ایزد کهن آریایی در تاریخ معنوی ایران، هندوستان و آسیای کوچک (صغیر) پیشینه‌ای بسیار کهن دارد، نام او در اوستا و سنگ نوشته‌های شاهان هخامنشی به ریخت «میثر» در پهلوی «میتر» در سانسکریت «میترا» در زبان رومی «میتراس» و در زبان پارسی امروزی به ریخت «مهر» یا «میترا» می‌باشد.
مهر در روزگاران پیش از زرتشت، یکی از بزرگترین خدایان بود.‌ زرتشت در اصلاحات دینی خود ایزد مهر و بسیاری دیگر از خدایان کهن آریایی را نادیده گرفت و کوشش کرد تا چند خداپرستی را به یکتا پرستی و پرستش اهورامزدا بدل کند، با آنکه زرتشت ایزد مهر را از مقام خدایی فرو کشید.
اما سنت دیرین نیرومند، در روزگاران پس از زرتشت ایزد مهر را چون فرشته‌ای در خدمت اهورامزدا گماشت و آن را آفریده اهورامزدا کرد و از آن پس ایزد مهر به ریخت یک ایزد درجه دوم و زیر دست اهورامزدا رنگ و لعاب زرتشتی پیدا کرد،
در گات‌ها، کهن ترین بخش اوستا که سرودهای نیایشی منسوب به خود زرتشت هستند، واژه مهر (میثر) تنها یک بار به معنی عهد و پیمان، به کار رفته است، اما در سایر بخش‌های اوستا مهر، ایزد راستی، دلیری، فروغ و روشنایی و عهد و پیمان می باشد. در بخشی از اوستا به نام مهر یشت، که در وصف و ستایش اوست هم مهر قدیم با همه قدرت آن و هم مهر زرتشتی که فرشته عهد و پیمان و فروغ است، هر دو پیداست.
مهر در سانسکریت به معنای «دوست» است. در زبان پارسی امروزی مهر به معنای «خورشید، عهد و پیمان، دلبستگی و محبت» می‌باشد. برای واژهٔ مهر پژوهشگران معانی گوناگونی را آورده اند. برخی آنرا با واژهٔ معادل سانسکریت یکی دانسته‌اند و دوست معنی کرده‌اند. برخی آنرا با خورشید یکی دانسته‌اند و آنرا خدای خورشید پنداشته‌اند. اما بیشتر پژوهشگران ایرانی بر معنی«پیمان» اصرار می‌ورزند و آن را تقریبا پذیرفته اند.
دهخدا برای واژه مهر معانی زیر را در کتابش آورده است:«عشق، محبت، حب، دوستی، وداد، ود، عطوفت، عهد، پیمان و خورشید» دارمستر واژهٔ مهر را به معنی «دوستی و محبت» می‌داند. یوستی می‌گوید:«مهر واسطهٔ بین فروغ محدث و فروغ ازلی است به عبارت دیگر واسطهٔ بین آفریدگار و آفریدگان است»
مسعود سعد در بیتی اغلب این معنی‌ها را جمع کرده است:
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان
مهر بفزا ای نگار مهر چهر مهربان
هیچ یک از این معنی‌ها مخالف یکدیگر نیستند و معنی اصلی واژه، یعنی معنی ریشه‌ای آن «پیوستن و واسطه بودن» است. معناهای دیگر بعدها به واسطه خویشکاری‌های این ایزد کهن آریایی به وجود آمده است. نویسندگان ریشه‌های گوناگونی را برای واژهٔ «مهر» مطرح کرده‌اند و بر پایهٔ همان نظریه آن را تعبیر کرده‌اند.
در بخشی از کتاب مقدس اوستا به نام «مهر یشت» که در وصف و خویشکاری‌های ایزد مهر می‌باشد، گاهی این واژه به معنی «پیمان» می‌باشد. در بخشی دیگر از اوستا به نام «وندیداد» نیز این واژه نیز به معنی «پیمان» به کار رفته است.
مهر گیاه، که از گیاهان اسطوره‌ای ایران کهن است و شبیه دو انسان به هم پیچیده است، در نظر اول نام مهر را به یاد می‌آورد و از روزگار باستان آتشکده خرداد مهر به نام این ایزد موسوم بوده است:
چه آذرگشسب و چه خرداد مهر
فروزان چو ناهید و بهرام و مهر ( فردوسی)
مهر در ادبیات پارسی به ندرت به عنوان ایزد عهد و پیمان به کار رفته است و به فراوانی به معنی محبت، دوستی و خورشید و آفتاب، که اتفاقاً با بنیادهای کهن آن هم بی‌ارتباط نیست، مطرح است.
گذشته از این، وجود ترکیب‌ها و واژه‌ها و نام‌های گوناگونی که با واژهٔ مهر مثل مهرداد، مهر بند گشای، میترات و ... ساخته شده است. اهمیت این واژه و سابقه‌های تاریخی آن را در زبان پارسی امروزی نشان می‌دهد.
بن مایه:
جهان فروری؛ دکتر بهرام فره‌وشی؛ انتشارات دانشگاه تهران.
فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی؛ دکتر محمدجعفر یاحقی.
دانشنامه مزدیسنا؛ دکتر جهانگیر اوشیدری.
فرهنگ‌ ایران باستان؛ شادروان ابراهیم پورداوود.