جامع مفیدی - جلد 1 و 2

به کوشش: ایرج افشار

مشتمل بر هفت مقاله در تاریخ یزد تا آخر عهد تیموریان

کتاب در فاصله سال‌های ۱۰۸۲ تا ۱۰۹۰ تألیف شده و در میان کتاب‌ها و منابع تاریخی درباره یزد، پنجمین تألیف از حیث قدمت است.
سال تولد و وفات محمدمفید مشخص نیست ولی چون تاریخ نگارش اثر دیگر او، مجالس الملوک (جداول سلاطین )، ۱۰۵۲ است. احتمالاً حدود سی سال پیش از آن متولد شده و به این تخمین شاید نزدیک به هفتاد سال، تا تاریخ نگارش کتاب مختصر مفید در ۱۰۹۱، زیسته است. مفید به گفته خودش از ۱۰۷۷ به مدت چهار سال مستوفی اوقاف یزد بود و در ۱۰۸۰ نظارت بر آن‌جا را بر عهده گرفت و ازاین‌رو به مستوفی مشهور شد. در ۱۰۸۱ آن منصب را رها کرد و مدتی کوتاه در اصفهان ماند بعد به بصره رفت و در آن‌جا تألیف این کتاب را آغاز کرد. سال بعد از طریق بصره به هندوستان رفت و مسلّماً تا ۱۰۹۱ در هندوستان اقامت داشت زیرا در این سال تألیف کتاب مختصر مفید را، که به جغرافیای بلاد اسلامی اختصاص دارد، در شهر لاهور به پایان رساند. از این سال به بعد دیگر اطلاعی از او در دست نیست،وی در زمان اقامت در هندوستان به چند شهر سفر کرد، از جمله به سراندیب رفت و در دستگاه شاهزاده محمداکبر (حک: ۱۲۲۱ـ۱۲۵۳) تقرب یافت و لقب « خان سامان » گرفت.
مؤلف اثر خویش را در سه جلد نگاشته، ولی مصحح ابتدا جلد سوم (به خاطر اهمیت آن و در دست رس نبودن دو جلد دیگر) و سپس جلد اول را نوشته است و از چاپ جلد دوم منصرف شده، زیرا قائل است که در آن تازگی نیست و مطالبش برگرفته از «روضة الصفاء» و امثال آن است ولی جزیی از جلد دوم به صورت بسیار مختصر درپایان جلد اول آورده شده است.
جلد اول از عهد اسکندر تا دوران امیر تیمور گورکان و جلد دوم از زمان تیمور تا عهد شاه سلیمان صفوی وقایع را به ترتیب سال‌های وقوع و به صورت سال شمار بیان کرده‌اند. جلد سوم اختصاص به شرح احوال رجال (اعم از دیوانیان، مستوفیان، کلانتران، شاعران ، هنرمندان ، قاضیان ، فقیهان و دیگر اصناف) و وصف نواحی یزد از لحاظ تاریخی و جغرافیایی و ابنیه و آثار داخل شهر دارد.
دو مقدمه از ایرج افشار و مؤلف، آغازگر جلد اول می‌باشند. مطالب نیز در هفت مقاله گرد آوری شده‌اند.
جلد سوم در بر دارنده دیباچه و مقدمه‌ای از مصحح، پنج مقاله و یک خاتمه در دو مجلد است که دومی از صفحه ۵۱۹ شروع می‌شود.

جلد اول در هفت مقاله، شامل اخبار افسانه‌ای درباره بنای یزد در عهد اسکندر مقدونی و حوادث تا ۸۵۹، که شاهزاده پیربوداق قراقوینلو پس از قحطی از عراق به یزد وارد شد (دوره تسلط نوادگان تیمور در نواحی فارس و یزد)
عمده مباحث این مجلد مبتنی بر همان اقوالی است که در دو تاریخ قدیم یزد (جعفری و کاتب ) و تواریخ عمومی دیگر مندرج است.
از این جلد تنها یک نسخه خطی شناخته شده که در کتابخانه ملی پاریس به شماره ۱۵۳ موجود است.

جلد دوم به حوادث یزد در عصر صفوی، از ابتدای سلطنت شاه اسماعیل تا روزگار مؤلف اختصاص دارد و در ۱۰۸۸، در دوره پادشاهی شاه سلیمان (۱۰۷۷ـ۱۱۰۶)، در شاه جهان آباد تألیف شده و نام شاه سلیمان در خطبه این مجلد آمده است. مطالب این مجلد بیش‌تر از تاریخ عالم آرای عباسی استخراج شده و هنوز تمام آن به چاپ نرسیده است.
ایرج افشار خطبه و فهرست عناوین گفتارها و پنج گفتار کوتاه از آن مجلد را، بر اساس بخشی از مجموعه or. ۱۹۶۳ کتابخانه موزه بریتانیا، در مجله فرهنگ ایران زمین چاپ کرده است.
بنا به فهرست نسخه های خطی موجود در موزه سالار جنگ حیدرآباد دکن، یک نسخه کامل از این مجلد در آن موزه وجود دارد ولی هنوز ریزفیلمی ( میکروفیلمی ) از آن در ایران موجود نیست.