مقاتل بن سلیمان بلخی

(90 - 150 هـ.ق)

خراسان در قرن دوم و سوم و چهارم هجری از اهم مراکز فکری بلاد اسلامی محسوب می‌شد و بزرگانی از محدثین، مفسرین و فقها در آنجا رشد نمودند. بلخ نیز شاهد معابد و ادیان متعدد بود، شهر مقدس و مقر ملوک بکتریا، شهر مقدس زرتشتیه، و شهر مذهب بودائی، مانوی، مسیحی و نسطوریه، قبل از فتح اسلام بود.مقاتل جایگاه مهم و با نفوذی در بلخ داشت مقرب سالم بن احوز مازنی، امیر آن دیار بود.از بلخ به مرو منتقل شد، مدتی در آنجا رحل اقامت گزید و از همانجا نیز همسر اختیار کرد، به همین جهت به هر سه محل نسبت داده می‌شود، بلخی، مروزی خراسانی. مرو نیز از شهرهای معروف خراسان قدیم بود که علمای زیادی در خود داشت، از آن جمله احمد بن حنبل و سفیان ثوری است، قبر چهار صحابی پیغمبر(ص) نیز در آن شهر است. هم اکنون مرو و بلخ از کشور افغانستان، محسوب می‌شوند.مقاتل که فردی باهوش، با فراست و دارای اندیشه‌ای بلند و ذکاوت خاصی بود. در افکارش از بلخ و مرو، متاثر گشته است و برخی، تفکر، نزدیک به تشبیه او را در ذات و صفات الهی متاثر از وضعیت فکری و دینی بلخ می‌دانند.پس از آن به عراق رفت و بصره را برگزید، عراق نیز محل ملل و نحل و اهواء فکری و عملی فراوانی بود، ادیان قدیمی نیز سابقه‌ای بس بلند در عراق داشته‌اند، دین سریانی قبل از اسلام و همچنین فلسفه یونان و حکمت فارس در آن تدریس می‌شد، مسیحیت هم قبل از اسلام رد پایی در عراق داشت. بصره محل اصحاب جدل و خصومت و یکی از مهمترین مراکز عراق در عهد اموی و عباسی بود. مقاتل معاصر ابوحنیفه گشت و ناظر مناظرات کلامی و تاریخی در آنجا بوده و خود نیز در آن بحثها همراهی داشت، معتزله از مهمترین فرقه‌های بصره به شمار می‌رفت و مقاتل در بحث اثبات صفات خداوند، نزدیک به آنها می‌اندیشید. در عراق نیز به خلفاء عباسی وصل شد.از بصره به بغداد که پایتخت خلافت بود منتقل شد. بغداد، علما، زهاد، ادباء و اندیشمندان فراوانی داشت. مقاتل به عنوان عالمی مشهور با خلفاء و امراء مراوده داشته، تنوع و کثرت معلوماتش، بر شهرت او افزود. و در بغداد شیخ حدیث و به مفسر شهره بود. پس از بغداد، دوباره به بصره بازگشت و از موالی بنی اسد در بصره محسوب می‌شد.سفری به مکه رفت و ادعای پاسخ به همه سوالات «مادون عرش» مردم را نمود. بعد از آن به بیروت رفته همین ادعا را در مسجد آنجا عنوان نمود، اما در این دو شهر نتوانست مدت مدیدی بماند، سرانجام به بصره بازگشت و در سال ۱۵۰ ه‍ در همانجا، جان سپرد. در عراق توانست حلقات تفسیری خود را برقرار نموده به بحثهای علمی دیگر گسترش دهد و تالیفات خود را تکمیل نماید.