محمد نخجوانی

(1260 - 1341 هـ.خ)

وی هنگام تاسیس کتابخانه های ملی و تربیت تبریز، نقش مهمی را ایفا کرد و هنگام ساخت کتابخانه تربیت در سال ۱۳۰۰ خورشیدی جزو هیات مدیره آن بود و زحمات زیادی را در این راه متحمل شد. از کارهای بسیار مهم و فراموش نشدنی مرحوم نخجوانی باید مسافرت به کشورهای مختلف و جمع آوری نسخ نفیس کتب قدیمه اشاره کرد. وی علاقه وافری به سیر و سفر داشت و به افغانستان و مصر و پاکستان و بیشتر کشورهای اروپایی مسافرت کرد و با دانشمندان آن دیار تماس نزدیک یافت. در طی این تماس ها وی توانست تعداد زیادی از کتاب های قدیمی را که به عللی از ایران خارج شده بودند دوباره به کشور بازگرداند و از این طریق خدمت فراموش نشدنی به جامعه فرهنگ ایران نمود. محمد نخجوانی یک لحظه از تشویق دیگران به نوشتن و چاپ کتاب دریغ نمی ورزید و همیشه مقدمات این کار را فراهم می کرد. چنان که حاج اسماعیل امیرخیزی را تشویق کرده بود تا کتاب گران بهای « قیام آذربایجان و ستارخان » را به طبع برساند . کتاب های جمع آوری شده به وسیله مرحوم نخجوانی به قدری باارزش بودند که بسیاری اوقات می توانستی یک استاد دانشگاه تهران و یا یک مستشرق اروپایی را ببینی که در منزل ایشان مشغول مطالعه کتاب و یا برداشتن یادداشت از روی یک نسخه خطی است. وی وصیت کرده بود که کتابخانه بدون استثناء بعد از مرگش به کتابخانه ملی تبریز منتقل شود و از آنجا به جای دیگر انتقال نیابد. از میان کتاب های نفیس و نادری که مرحوم نخجوانی توانست گرد آوری کند می توان از « ریاض الجنه » در هشت روضه و بحرالعلوم در دو جلد به تالیف میرزا حسن زنوزی متخلص به فانی و همچنین کتاب « بحرالعلوم » در تواریخ و حکایات و اشعار و موضوعات مختلف نام برد.