در جستجوی جامعه‌ بلند مدت: گفتگو با دکتر همایون کاتوزیان

نظریه‌ی جامعه‌ی کوتاه‌مدت از دکتر کاتوزیان در سال‌های گذشته بحث‌های زیادی را ایجاد کرده است. به‌طور خلاصه، ایشان معتقد است: ایران یک جامعه‌ی کوتاه‌مدت است. یعنی جامعه‌ای است که تداوم و تغییر ــ‌‌حتی بنیادی‌ترین تغییرات‌ــ در آن کوتاه‌مدت بوده و علت آن هم فقدان چارچوب قانونی تثبیت‌شده و تخطی‌ناپذیر است. قانونی که تداوم درازمدت‌بودن جامعه را تضمین کند. (کاتوزیان، ۱۳۹۰) با این فرض می‌توان انتظار داشت از نگاه ایشان بلندمدت‌شدن رویه‌ها و نهادهای جامعه‌ی ایرانی کلید پیشرفت آن است. پرسش‌های مهمی که از دل این مدعا برمی‌آید این است که به‌جز حاکمیت قانون چه فرآیندها و تحولاتی می‌تواند به بلندمدت‌تر‌شدن جامعه‌ی ایران کمک کند؟ ضرورت، پیش‌نیازها و مراحل تحقق آن چیست؟ آیا قبول نظریه‌ی جامعه‌ی کوتاه‌مدت مستلزم پذیرش جبر تاریخی و حاکمیت یک نظام بسته در گذشته و آینده‌ی ایران است؟ آیا سویه‌ی دیگر این نظریه باور به نوعی انسداد سیاسی‌ـ‌‌اجتماعی تاریخی در ایران است؟ این پرسش‌ها ــ‌‌صرف نظر از صحت پیش‌فرض‌های‌شان‌ــ در سال‌های گذشته دستمایه‌ی پاره‌ای انتقادات به نظریه‌ی ایشان نیز بوده است. بیش‌تر منتقدان بافت و جنس متغیرهای اجتماعی را به شرایطی وابسته می‌دانند که امکان صدور حکم واحد برای همه‌ی آن‌ها، آن هم در طول تاریخی چندصد ساله را غیرممکن می‌سازد. شهریور ۹۲ درست در روزی که آقای روحانی ــ‌‌رئیس‌جمهورــ در سازمان ملل سخنرانی داشتند با دکتر کاتوزیان گپی دوستانه داشتم.
مدعای اصلی این کتاب تکمیل یک سخن است و آن این‌که تغییر در جامعه اصلاً امر نامحتملی نیست و به اراده‌ای متکی است که از روی آگاهی و تجربه برخاسته باشد. تأکید بر این امر است که انتظار تغییر در جامعه‌ی ایرانی بدون خوانش و درک منطبق بر واقع و دقیق پیشینه‌اش غیرممکن است. نگاه به جامعه است با درنظر گرفتن همه‌ی خصوصیاتش، چه مثبت و چه منفی. توجه دادن به این نکته است که تلاش‌های اصلاحی پیشین می‌تواند چارچوبه‌ی مناسبی برای درس‌آموزی در رویدادهای آتی باشد. طرح این تأسف است که رویکرد سفید و سیاه داشتن به پدیده‌های تاریخی چندان کارساز نیست بلکه مهم‌تر از آن عبرت‌گیری از آن‌هاست. و نهایتاً این‌که ساده کردن مسائل اجتماعی در طول تاریخ با نظریاتی مثل تئوری توطئه ضمن دور شدن احتمالی از واقعیت، بیش‌ترین خدمت به خود توطئه است. جامعه ما و در رأس آن متفکرانش بیش از هرچیز به صداقت و فروتنی و خویشتن‌داری و مدارا و نگرش واقع‌‌گرایانه و به‌دور از تعصب به پدیده‌ها نیاز دارد.