عیاران: با ویژگی‌های پهلوانی از تاریخ اجتماعی و قومی ایران

اصول و مرامنامه ی عیاران
 
1_ جوانمردی : مولف سمک عیار مینویسد : در جوانمردی روا نیست که قومی را در بلا رها کنیم .
عیاران راستین به این صفت متصف بوده و از آنان جز جوانمردی و رادی انتظار نمی رفت .
آنان با اعمال نیک و پسندیده و حفظ نوامیس مردم و دفاع از ضعفا در قبال ستمگران  ایجاد داد و دهش و قضاوت به عدل و پاک دامنی و عفت و دستگیری از فقرا و نیالودن به خصال ناجوانمردی شهره بودند .
عیاران سعی بلیغ بکار می بردند که خود را به ناجوانمردی نیالایند و جوانمردی را نه تنها در قول بلکه در عمل ( سیفی ) نیز به قدرت و شدت رعایت کنند .
آنان با حمایت ازبیچارگان و غربا و مسافران و ایجاد امنیت برای شهر ها وروستاها موجب آسایش مردمان آن نواحی شده و با این اعمال خصال پاک اخلاقی و انسانی و راد مردی را نصب العین ( پیش چشم ، در برابر چشم ) خود می نمودند و در تمامی عمر بدین شیوه عمل می کرده و روزگار میگذراندند .
بنابراین یکی از اصول عیاری رعایت صفت جوانمردی چه در خلوت و چه در جلوت خود عیاران بوده و داستانهای فراوانی از جوانمردی های ایرانیان و عیار مردان این مرز و بوم در کتب تاریخی وداستانهای حماسی و پهلوانی ذکر شده است .
 
2_ راستی : جوانمردان عیار راستی و صداقت را سرلوحه ی زندگی خود قرار داده و در همه حال با این صفت روزگار میگذراندند  چنانچه از عیاران و جوانمردان راستین بجز راستی دیده و شنیده نشده است .
جوانمردان عیار در تمامی شئون زندگی چه در گفتار و چه در پندار و کردار پای از دایره ی راستی بیرون نگذاشته و کذب را به درون خود راه نمیدادند و هرگز از آن خارج نمی شده اند .
برای عیار واقعی دروغ مصلحتی نیز روا نبوده گرچه راستی و صداقت به ضرر جوانمرد عیار تمام شده باشد .
عنصر المعالی کیکاووس در کتاب نفیس قابوس نامه به فرزند خود در مورد سفارش به صفت راستی مینویسد : دوم آنکه راستی خلاف نکنی ( یعنی ای فرزند تو هرگز خلاف راستی را انجام ندهی ) .
 
3_ ستاری : پرده پوشی اسرار و نقایص مردم و آشکار ننمودن آن و اغماض و چشم پوشی از خطاهای آنان از وظایف عیاران می باشد و جوانمردان در رعایت این صفت سعی بلیغ به کار می برند .
عیاران تا آن جایی که مقدور بوده و حق فرد یا افرادی ضایع نگردد در کتمان اسرار اقدام می نمودند و باز قابوس وشمگیر در کتاب خود در این باره داستانی را نقل مینماید :
« شنودم که روزی به قهستان قومی از عیاران نشسته بودند ، مردی از در آمد و سلام کرد و گفت : من رسولم از عیاران مرو و شما را سلام فرستادند و میگویند که در قهستان چنین و چنین عیارانند یک کس از ما به خدمت شما می آید و سوالی داریم ، اگر سوال ما را جواب به ثواب دهیت که ما راضی شویم اقراردهیم به کهتری شما و اگر جواب ندهید اقرار دهیت به کهتری ما ،گفتند : بگوی . گفت : بگویند که جوانمردی چیست و ناجوانمردی چیست و میان جوانمردی و ناجوانمردی فرق چیست و اگر عیاری بر راه گذری نشسته باشد ، مردی بر وی بگذرد و زمانی باشد مردی با شمشیر از پس وی فراز آید و قصد کشتن وی دارد و عیار را برسد که ، فلان مرد از اینجا گذشت : عیار را چه جواب باید داد ، اگر غمزه کرده باشد و اگر نگوید دروغ گفته باشد و آن هر دو عیار پیشگی نیست ، عیاران قهستان چون این مسئله بشنودند به یکدیگر همی نگریستند ، مردی بود در آن میان نام او فضل همدانی برخاست و گفت : من جواب دهم . گفتند : بگوی . گفت : اصل جوانمردی آن است که هرچه بگوئی بکنی و میان جوانمردی و ناجوانمردی فرق آنست که صبر کنی و جواب عیاران آن بود که : از آن جا که نشسته باشد یک قدم فراتر نشیند و گوید ، تا من اینجا نشسته ام کس نگذشت ، تا راست گفته باشد و چون این سخن دانسته باشی درست گشت تو را که مایه ی جوانمردی چیست » و از این داستان مشهود میباشد که کتمان اسرار و ستاری در میان جوانمردان عیار تا چه حد دارای ارزش و اعتبار می باشد .
 
4_ مروت : عیاران واقعی در صفت اخلاقی مروت حد و مرزی قائل نشده و در تمامی شئون زندگی خود را ملزم به رعایت صفت مروت حتی بر بیگانگان و دشمنان خود نیز بودند ( عیاران و جوانمردان مروت را بدایت جوانمردی و نهایت آن را بدایت فتوت و نهایت فتوت را بدایت و ولایت متصور شده سخت بدین امر و رعایت جزء به جزء آن معتقد بودند و در رسیدن به سر چشمه ی ولایت که در وجود ذی وجود سرور جوانمردان عالم علی المرتضی ( ع ) و اولاد پاکش متجلی گشته از هیچ کوششی فرو گذاری نمی کردند ) .
عیاران بنا به اصل مروت هر کسی که به آن ها پناه می آورد وی را در کنف ( جانب ، سایه ) حمایت خود قرار داده و از جان و دل پذیرای میهمان خود بوده و احترام و ارزش فراوانی برای او قائل شده و دشواری و گاها خطراتی را نیز از جانب میهمانان فراری و تعقیب شدگان توسط دستگاه های حکومتی بر جان می خریدند .