رساله حنین بن اسحق الی علی بن یحیی فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس

ک‍ه‍ن ت‍ری‍ن ف‍ه‍رس‍ت در ج‍ه‍ان اس‍لام‌، م‍ت‍ن ع‍رب‍ی ب‍ا ت‍رج‍م‍ه ف‍ارس‍ی‌

رساله حنین بن اسحق الی علی بن یحیی فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس ، از آثار ابوزید حنین بن اسحاق بن سلیمان بن ایوب عبادی - پزشک و متکلم مسیحی نسطوری و مهم‌ترین مترجم آثار یونانی به عربی و سریانی در قرن سوم - است که در آن، فهرستی از کتاب‌های جالینوس را که به زبان عربی و سریانی ترجمه شده و همچنین فهرستی از کتاب‌هایی را که جالینوس در شرح و تفسیر کتاب‌های بقراط درباره علم پزشکی نوشته، به زبان عربی آورده و هرکدام را به‌اختصار معرفی کرده و در مجموع، تعداد ۱۲۹ کتاب را فهرست کرده و شناسانده است.
این اثر را مهدی محقق، تصحیح و ترجمه به فارسی کرده و مقدمه‌ای عالمانه بر آن افزوده است و نیز عنوان فرعی و فارسی ذیل را برای معرفی به فارسی‌زبانان به آن افزوده است: «کهن‌ترین فهرست در جهان اسلام».
این اثر دربردارنده متن عربی رساله حنین بن اسحاق و ترجمه فارسی آن است.
مصحح در مقدمه‌اش که زمان و مکان نگارشش را مشخص نکرده، چنین آورده است: «... از حنین بن اسحق، رساله‌ای باقی مانده که آن را به علی بن یحیی نوشته و در آن آثار جالینوس را که به زبان سریانی و عربی ترجمه شده، یاد کرده است. این رساله قدیم‌ترین فهرست اسلامی موجود و درعین‌حال نخستین کتابی است که اسلوب و روش ترجمه در اسلام در آن به‌طور دقیق و علمی ثبت و ضبط شده است. نسخه منحصربه‌فردی از این رساله در کتابخانه ایاصوفیه به شماره ۳۶۳۱ تحت عنوان: «رساله الی علی بن یحیی فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس بعلمه و بعض ما لم یترجم»، موجود بوده و خاورشناس آلمانی Bergshtrasser آن را به زبان آلمانی ترجمه و همراه با متن عربی در سال ۱۹۲۵ در لیپزیک به طبع رسانده است. حنین در این رساله متجاوز از صد و بیست اثر از جالینوس را یاد می‌کند و در هریک کیفیت فراهم آوردن نسخه و ترجمه و مقابله و تهذیب و اصلاح کتاب را بیان می‌دارد و نیز نام مترجم را با ارزیابی علمی از کارش و همچنین نام کسانی را که امر ترجمه به خواهش و تشویق و حمایت آنان صورت پذیرفته در رساله می‌آورد. چنان‌که یاد شد، چون رساله حنین کهن‌ترین سند موجود درباره دوره ترجمه علوم و فنون در اسلام است و مطالبی در آن است که در هیچ جای دیگر یافت نمی‌شود، نام کسانی که در رساله آمده به ترتیب الفبایی با قید اینکه مترجم یا مشوّق و یا اصلاح‌کننده (ویراستار) بوده‌اند، یاد می‌شود...»
گفتنی است که نویسنده خودش در مقدمه‌اش یادآور شده است که خود جالینوس، کتابی در فهرست کتاب‌های پزشکی خودش نوشته و نام آن را «فینکس»؛ یعنی فهرست نهاده است. امروزه به‌جای فینکس، ایندکس و در فارسی نمایه می‌گویند.