دانشنامه در علم پزشکی: کهن‌ ترین مجموعه طبی به شعر فارسی

به اهتمام: برات زنجانی

دانشنامه در علم پزشکى، اثرى است منظوم که به‌وسیله حکیم میسرى سروده شده است. محتواى کتاب در علم پزشکى عملى است و قدیمى‌ترین کتاب شعر فارسى در طب است که به دست ما رسیده است. با اینکه ناسخ، این کتاب را در پایان، «طب منصورى» نامیده، اما در دو جاى کتاب یکی در اوایل و یکی در اواخر کتاب، نام آن «دانشنامه» ذکر شده است.
هرچند طبق معمول، این کتاب به امیرى که سپهسالار ایران بوده تقدیم شده است، اما قصد اصلى مؤلف گرفتن پاداش و صله نبوده است، بلکه سنت رایج آن عصر چنان بوده که کتاب را بهترین یادگار مى‌دانستند و براى زنده ماندن نام و خدمت به مردم و به رحمت یاد کردن مؤلف بعد از مرگ بوده است.
این منظومه، در 4481 بیت، بر وزن «مفاعلین مفاعیل فعولن»، در بحر هزج مسدس محذوف که به قول شمس قیس رازى خوش‌ترین اوزان فهلویات است، سروده شده است.
حکیم میسرى، در این کتاب بنایش بر اختصارگویى بوده است.
مؤلف، پس از ابیاتى که در ستایش خدا و توصیف او مى‌سراید، مباحث این اثر را با بحث پیرامون سال، شب و روز، بادها و امزجه شروع مى‌کند و بعد از آن به مباحث بیمارى‌ها و درمان آن‌ها و کیفیت و چگونگى ساخت داروها مى‌پردازد. وى در چند بیت یک مبحث را مطرح کرده و سروسامان مى‌دهد و پس از آن در چند بیت دیگر، مبحثى نوین را مطرح مى‌نماید.
میسرى سعى کرده که داروها را به نامى که در کتب پزشکى آمده است، یاد کند تا کتابش علمى و مطابق روش استادان فن باشد، زیرا داروها در نواحى مختلف نام‌هاى مختلف دارد و اگر به نام‌هاى محلى مى‌نامید، ارزش علمى آن محدود مى‌شد.
افزون بر این، وى در گوشه و کنار به نصیحت و بیان معارف نیز مى‌پردازد؛ از جمله در جایى بیان مى‌کند که گناه‌کاران بر اثر مبادرت به گناه و ظالمان بر اثرستمکارى و به سبب ناله و دادخواهى مظلومان بیمار مى‌شوند.
این اثر به اهتمام دکتر برات زنجانى و بر اساس نسخه خطى موجود در کتابخانه ملى پاریس، تصحیح و تحقیق شده است. محقق، پس از نگارش مقدمه‌اى نسبتاً طولانى پیرامون حکیم میسرى و خصوصیات این منظومه و شیوه تصحیح آن، متن کتاب را آورده است. در انتها نیز فهرست اغذیه و ادویه و اشربه، فهرست بیمارى‌ها، فهرست لغات و ترکیبات و فهرست اعلام را تدوین و تنظیم کرده است. پاورقى‌هاى این اثر، بیشتر به توضیح واژگان مشکل و گاه به تحریفات نسخه خطى اختصاص دارد.