روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام

برای مسلمانان پرداختن نظری و عملی به سیاست حساسیت خاصی دارد. اسلام به واسطه بسط تاریخی خود در طول بیش از چهارده قرن، دینی سیاسی- اجتماعی است. از این رو ضروری است پیش از هر گونه فعالیت سیاسی، نظرگاه اسلامی به مقوله اجتماع و سیاست را نیز مورد توجه قرار دهد و در فعالیت های خویش آن را به کار گیرد. در دهه های اخیر و به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ مطالعات سیاسی اسلامی مورد توجه اسلام شناسان غربی و نویسندگان مسلمان قرار گرفته است. کتاب «روش شناسی در مطالعات سیاسی» تالیف جمعی از نویسندگان یکی از آثار متاخر در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی است که به شکل جامع و تفصیلی، به وضعیت روش شناختی مطالعات سیاسی اسلامی را مورد توجه قرار داده است. کتاب در برگیرنده تلفیقی از روش های مختلف مطالعه در منابع سیاسی اسلام است.
«روش»، راه وابزاری است که در جهت فهم و حل مسئله ها -بهتر- به مقصد می رساند. امروزه مباحث روش شناختی، در پیوند با مباحث ذهن، زبان و معرفت شناسی، به حدی پیچیده و فربه شده است که خود یک زمینه تحقیقی و علمی را پدید آورده است. کاربرد این مباحث در زمینه مطالعات سیاسی در اسلام موجب انسجام، عمق و غنای این مطالعات خواهد شد. دکتر علی اکبر علیخانی یکی از مولفان و مدون کتاب روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام می گوید:
«درست است که در موضوعات سیاسی، ما دارای آثار فراوان ویراث گران بهایی - از آغاز اسلام تا کنون- هستیم ولی عمدتا از فقر نظریه روشی و روش شناختی رنج می بریم. در نتیجه ناگریزیم به مباحث روش شناختی بپردازیم تا از این رهگذر به خصوص در دنیای پیچیده امروز، مطالعات سیاسی اسلامی سروسامانی یابد و عینی تر، دقیق تر و کاربردی تر شود.
کتاب روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام شامل چهار بخش است. بخش اول، «تدوین روش برای مطالعات سیاسی اسلام» نام دارد. نویسندگان فصول گوناگون این بخش تلاش کرده اند مباحثی را در جهت نو آوری روشی در مطالعات سیاسی اسلام طرح کنند. به همین منظور در این بخش شاهد تلاش نویسندگان برای فهم، بررسی و آسیب شناسی روش های موجود در حوزه مطالعات و تحقیقات سیاسی اسلامی به طور خاص هستیم. در نخستین مقاله این بخش با عنوان «شاخص های روش شناختی تفکیک مطالعات سیاسی اسلام» مرزهای حوزه های مختلف مطالعات و تحقیقات سیاسی اسلامی مشخص شده و تمایز میان اندیشه سیاسی، فقه سیاسی و فلسفه سیاسی اسلام از یکدیگر مورد تاکید قرار گرفته است. علیخانی همچنین در این مقاله تفاوت «اندیشه سیاسی اسلام» و «اندیشه سیاسی در اسلام» را نشان داده و برای هر کدام تعریف و شاخص هایی را ارائه کرده است.
مقاله دوم، «شناخت دینی; بهره های روش شناسانه قرآن کریم در حوزه علم» اثر دکتر اصغر افتخاری است. در این مقاله بر نقش دین به عنوان یک منبع شناخت و پیوند های استوار آن با علم تاکید می شود. نویسنده مقاله سعی دارد مسئله روش را از دیدگاه قرآن بررسی کند. «مفهوم سعادت; کلید متدولوژیک فهم اندیشه های اسلامی» عنوان مقاله بعدی است که در آن نویسنده، دکتر سید محمدرضا طباطبایی به بررسی اهمیت مفهوم سعادت در اندیشه اسلامی به ویژه اندیشه سیاسی متفکران مسلمان می پردازد. در مقاله چهارم از بخش اول، دکتر احد فرامرز قرامکلی بر آن است که یک الگوی مناسب روشی برای مطالعات سیاسی اسلامی ارائه دهد. این الگو در چارچوب یک مطالعه میان رشته ای عرضه شده است.
در مقاله پایانی بخش اول، به ترتیب، «روش شناسی فهم مسئله آزادی در اندیشه سیاسی مسلمانان» و «سه نظریه به مثابه سه روش، مطالعه موردی اندیشه گران مدرن» نام دارند. مقاله نخست از شریف لک زایی است و چیستی مفهوم آزادی و اقسام رویکرد های فلسفی، جامعه شناختی، روانشناختی و فقهی را به آن بررسی می کند. مقاله دوم از رستم نوچه فلاح است و سه رویکرد مختلف اندیشمندان مسلمان در مطالعات دینی را بررسی می کند. این رویکردها عبارت اند از: «نظریه عقلانیت و عدالت زمانه»، «نظریه تفکیک ذاتی و عرضی دین» و «نظریه تفکیک اسلام مکی و اسلام مدنی».
بخش دوم کتاب به «بررسی انتقادی روش در فلسفه و اندیشه سیاسی اسلام» اختصاص دارد. در این بخش روش های موجود مطالعات سیاسی اسلام مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. مقاله اول از محسن رضوانی به «روش شناسی فهم فلسفه سیاسی اسلامی» می پردازد. نویسنده این مقاله با نقد روش های موجود در این زمینه تلاش می کند روش درست فهم فلسفه سیاسی اسلامی را ارائه کرده است.
مقاله دکتر حاتم قادری، با عنوان «پژوهش و باور» با طرح تمایز پژوهش های وابسته باور و ناوابسته باور، اهمیت و اولویت پژوهش های ناوابسته باور را در مطالعات سیاسی-دینی نشان داده است. مقاله بعدی کتاب از دکتر علیخانی است. در این مقاله «موانع روش شناختی نوآوری در تحقیقات سیاسی اسلام» بر شمرده و تحلیل است. این موانع عبارت انداز «موانع مربوط به تحقق»، «موانع مربوط به نظام آموزشی و معرفتی» ، «موانع ناشی از غرب» ، «موانع سیاسی حکومتی». آخرین مقاله بخش دوم کتاب نیز «آسیب شناسی روشی بومی شدن دانش; تجربه جهان عرب» نام دارد.
مرتضی بحرانی در این مقاله با نشان دادن اشتراک های بسیار ایران و جهان عرب، مطالعه موردی جهان عرب در زمینه بومی ساختن دانش را با تکیه بر آرای هشام شرابی پیشنهاد می کند.
بخش سوم کتاب به «بررسی انتقادی روش در فقه سیاسی» اختصاص یافته است. این بخش با «روش شناسی در تحقیقات فقه سیاسی» اثر آیت الله عباسعلی عمید زنجانی آغاز می شود. وی در این میان مقاله پس از تعریف فقه سیاسی، امکان نوآوری و عرصه ها و قالب های آن را در فقه سیاسی بررسی می کند.
در مقاله دوم «ویژگی ها و چالش های روش شناختی فقه سیاسی شیعه» مورد بررسی قرار می گیرد. این مقاله تالیف حجت الاسلام نجف لک زایی است و در آن چالش اصولیون و اخباریون و نیز چالش مجتهدان و روشنفکران در زمینه اندیشه سیاسی اسلامی بررسی می شود. در ادامه بخش سوم حجت الاسلام منصور میراحمدی "ویژگی های معرفت شناختی فقه شیعه و اهل سنت را بررسی می کند. این بررسی بر محور نص گرایی، سنت گرایی و عقل گرایی در فقه این دو مذهب شکل گرفته است.
آخرین مقاله بخش سوم روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام با عنوان «روش در فقه سیاسی: آسیب ها و بایستگی ها» از رضا باقری است. مول مقاله آسیب های فردی- شخصیتی، آموزشی-فرهنگی و متنی-محتوایی فقه سیاسی را محل تامل خویش قرار داده و در ادامه، راهکارهایی برای کاهش آسیب ها و برون رفت از دشواری ها ارائه کرده است.
بخش پایانی کتاب، با عنوان «کاربرد روش های غربی در مطالعات سیاسی اسلام» شامل چهار مقاله است. در مقاله نخست، دکتر غلامرضا بهروز لک «کاربرد تحلیل های گفتمانی در مطالات سیاسی اسلام» را بررسی کرده است. معرفی تحلیل های گفتمانی و وجوه سازگاری و ناسازگاری آن ها با تفکر و مطالعات اسلامی موضوع اصلی این مقاله را تشکیل می دهد.
مقالات بعدی بخش پایانی کتاب به مبحث هرمنوتیک اختصاص یافته است. «جایگاه هرمنوتیک در پژوهش های سیاسی اسلامی» اثر دکتر بهرام اخوان کاظمی، «هرمنوتیک و مطالعات اسلامی» اثر دکتر سید صادق حقیقت و «هرمنوتیک، پولیتیک یا اجتهاد سیاسی» اثر دکتر محمد جواد جاوید، هر یک به وجهی ارتباط این رویکرد فلسفی را با سنت مطالعات سیاسی در اسلام مورد توجه قرار می دهند.
در مقاله نخست برخی مطالعات هرمنوتیکی درباره متون مقدس اسلامی نقد و بررسی شده اند. دکتر اخوان کاظمی در پایان جستار خود تاکید کرده است که در مطالعات سیاسی اسلامی تنها می توان از آن رویکردهای هرمنوتیکی بهره گرفت که نسبی گرا نیستند و به اصالت و تعین متن وفادارند. مقاله دکتر حقیقت نیز همین بحث را از زاویه ای دیگر مطرح کرده است.
در جستار پایانی کتاب، نویسنده با انتقاد از عدم کاربرد جدی روش های هرمنوتیکی در علوم سیاسی و مطالعات اسلامی آورده است که هرمنوتیک به عنوان یک مبنا و روش فکری می تواند در فهم متقابل روابط انسانی و ایجاد زمینه های مفاهمه در این روابط و مهم تر از همه، فهم روابط انسانی در عرصه سیاست، نقش اساسی ایفا کند.