جامع مفیدی - جلد 3 - بخش 1

به کوشش: ایرج افشار

مشتمل بر پنج مقاله و یک خاتمه

کتاب در فاصله سال‌های ۱۰۸۲ تا ۱۰۹۰ تألیف شده و در میان کتاب‌ها و منابع تاریخی درباره یزد، پنجمین تألیف از حیث قدمت است.
سال تولد و وفات محمدمفید مشخص نیست ولی چون تاریخ نگارش اثر دیگر او، مجالس الملوک (جداول سلاطین )، ۱۰۵۲ است. احتمالاً حدود سی سال پیش از آن متولد شده و به این تخمین شاید نزدیک به هفتاد سال، تا تاریخ نگارش کتاب مختصر مفید در ۱۰۹۱، زیسته است. مفید به گفته خودش از ۱۰۷۷ به مدت چهار سال مستوفی اوقاف یزد بود و در ۱۰۸۰ نظارت بر آن‌جا را بر عهده گرفت و ازاین‌رو به مستوفی مشهور شد. در ۱۰۸۱ آن منصب را رها کرد و مدتی کوتاه در اصفهان ماند بعد به بصره رفت و در آن‌جا تألیف این کتاب را آغاز کرد. سال بعد از طریق بصره به هندوستان رفت و مسلّماً تا ۱۰۹۱ در هندوستان اقامت داشت زیرا در این سال تألیف کتاب مختصر مفید را، که به جغرافیای بلاد اسلامی اختصاص دارد، در شهر لاهور به پایان رساند. از این سال به بعد دیگر اطلاعی از او در دست نیست،وی در زمان اقامت در هندوستان به چند شهر سفر کرد، از جمله به سراندیب رفت و در دستگاه شاهزاده محمداکبر (حک: ۱۲۲۱ـ۱۲۵۳) تقرب یافت و لقب « خان سامان » گرفت.
مؤلف اثر خویش را در سه جلد نگاشته، ولی مصحح ابتدا جلد سوم (به خاطر اهمیت آن و در دست رس نبودن دو جلد دیگر) و سپس جلد اول را نوشته است و از چاپ جلد دوم منصرف شده، زیرا قائل است که در آن تازگی نیست و مطالبش برگرفته از «روضة الصفاء» و امثال آن است ولی جزیی از جلد دوم به صورت بسیار مختصر درپایان جلد اول آورده شده است.
جلد اول از عهد اسکندر تا دوران امیر تیمور گورکان و جلد دوم از زمان تیمور تا عهد شاه سلیمان صفوی وقایع را به ترتیب سال‌های وقوع و به صورت سال شمار بیان کرده‌اند. جلد سوم اختصاص به شرح احوال رجال (اعم از دیوانیان، مستوفیان، کلانتران، شاعران ، هنرمندان ، قاضیان ، فقیهان و دیگر اصناف) و وصف نواحی یزد از لحاظ تاریخی و جغرافیایی و ابنیه و آثار داخل شهر دارد.
دو مقدمه از ایرج افشار و مؤلف، آغازگر جلد اول می‌باشند. مطالب نیز در هفت مقاله گرد آوری شده‌اند.
جلد سوم در بر دارنده دیباچه و مقدمه‌ای از مصحح، پنج مقاله و یک خاتمه در دو مجلد است که دومی از صفحه ۵۱۹ شروع می‌شود.

جلد سوم که مفصّل تر از دو جلد قبلی است، در پنج مقاله و یک خاتمه تنظیم شده است: مقاله اول در پنج مجلس، شامل سادات، حکام و وزرا، کلانتران، مستوفیان، مین باشیان و یوزباشیان ؛ مقاله دوم در ده فصل درباره علما و فضلا، قضات، محتسبان، واعظان، خطیبان، منجمان، خطاطان، طبیبان و حکیمان، شاعران، اشراف و اعیان، و مطالبی درباره صلحا و هنروران ؛ مقاله سوم درباره امامزادگان و مشایخ ؛ مقاله چهارم در پنج گفتار درباره مساجد، مدارس و بقعه‌ها و خانقاهها و رباطها و مَصانع ( آبگیرها )، قُرا و مزارع، سبب بنای یزد و مقاله پنجم در ذکر بعضی از غرایب روزگار و احوال مؤلف.
از این مجلد بیش از بیست نسخه در کتابخانه‌ها موجود است،از این میان، ایرج افشار، نسخه موجود در کتابخانه موزه بریتانیا را، به شماره های or.۲۱۰ و or.۲۱۱ که به خط مؤلف و در حکم نسخه پیش نویس اوست، مبنای تصحیح متن قرار داده و در ۱۳۴۰ ش، آن را چاپ و منتشر کرده است،این متن، از لحاظ جغرافیای تاریخی یزد یگانه است.