جزء و کل

پیشگفتار:

و دربارۀ سخنان، آنچه …. بر زبان آورده‌اند، برای من چون مستمعی… ممکن نبود، تا عین آن گفته‌ها را به خاطر بسپارم. به همین سبب هم از زبان هر سخنران آن‌گونه حرف زدم، که به گمانم اکنون می‌تواند حق مطلب در آن شرایط را، به بهترین وجه ممکن ادا کرده باشد. و بر این کار کوشیدم به آن سیر فکری‌ای، که در واقع حرف از آن بود، تاحدّامکان نزدیک بمانم.

توسیدیس*

علم ساختۀ انسان است. این واقعیّت، هرچند به‌خودی خود آشکار، به‌آسانی هم به فراموشی سپرده می‌شود. امّا اگر آن را دوباره به یاد آوریم، می‌تواند از آن شکافی، که گاه از آن شکوه داریم، یعنی از شکاف میان کار هنری- ذهنی و فنّی-علمی بکاهد. کتابی که پیش روی ماست به سیر فیزیک اتمی در پنجاه سال اخیر، آن‌گونه که نویسنده خود آن را آزموده است، می‌پردازد. علم بر تجربه استوار است، و از راه گفتگوی میان کسانی که دست اندر کار آن دارند، و در بارۀ تفسیر از آن با یکدیگر شور می‌کنند، به نتایجی می‌رسد. این چنین گفتگوهایی محتوای اصلی کتاب است. با این گفتگوها باید این نکته آشکار شود که علم از راه گفتگو پدیدار می‌شود. و این نکته هم بدیهی است که هیچ گفتگویی را نمی‌توان پس از دهه‌ها کلمه‌به‌کلمه بازگو کرد. تنها اینجاوانجا در متن، هرجا که نویسنده خواست قولی را نقل کند، آن متن را بیان کرد. امّا در واقع هم هدف بیان خاطرات نیست. به همین سبب هم نویسنده به خود اجازه داد تا آن مطالب را همواره به ایجاز بگوید و آنها را درهم فشرد و از دقّت تاریخی چشم‌پوشی کند؛ تصویری که از آن ارائه می‌دهد، امّا باید در خصیصه‌های کلیّ خود درست باشد. در آن گفتگوها، فیزیک اتمی به‌هیچ‌وجه همیشه بیشترین اهمیّت را ندارد. گاه بیشتر حرف از مسائل انسانی، فلسفی یا سیاسی است، و نویسنده هم امید دارد تا از این راه نشان دهد که به چه میزان فاصلۀ علم از این پرسش‌های کلّی اندک است.

بسیاری از کسانی که در اینجا نامی از آنهاست، با اسم کوچک در متن معرفّی می‌شوند؛ این کار از آن سبب است که گاه یا دیگر در انظارعموم دیده نشده‌اند، یا آنکه نویسنده گمان می‌کند رابطۀ خود با آنان را با به‌کارگیری اسم کوچک بهتر می‌نمایاند. و سرانجام آنکه چنین کاری به آسانی می‌تواند خواننده را از این احساس به دور نگاه دارد که در اینجا حرف از بازگویی درست از رخدادهای گوناکون تاریخی در جزئیّات آن است. به همین سبب هم از ترسیم روشن‌تر این شخصیّت‌ها صرف نظر کرد، هرچند که آنها را می‌توان تاحدودی از اینکه چگونه حرف می‌زنند شناخت. و اهتمام نویسنده هم بیشتر بر آن بوده است تا آن فضایی را درست و زنده بنمایاند که این گفتگوها در آن پدیدار شده است. در آن فضاست که جریان پیدایی علم آشکار می‌شود، و در آن فضاست که می‌توان بیشتر دریافت که چگونه همکاری اشخاصی با پیشینه‌های متفاوت، به نتایج علمی‌‌ای، با اهمیتّی زیاد، می‌انجامد. و غرض نویسنده هم آن بود تا در آن که هم، که از دور فیزیک اتمی را نظاره می‌کند، تصوّر از حرکت‌های فکری‌ای را برانگیزد، که تاریخ پیدایی این علم را همراهی کرده‌است. و بر این کار هم ناگزیر به قبول این حقیقت است که در پس این گفتگوها گاه روابط بسیار انتزاعی و دشوار ریاضی پدیدار می‌شود که فهم آنها بدون دانش عمیق به موضوع ممکن نیست.

نویسنده بازهم با ترسیم این گفتگوها هدف دیگری در سر دارد. فیزیک اتمی جدید، مسائل بنیادی فلسفه، اخلاق و سیاست را ازنو به بحث گذاشته است، و در آن باید تاحدّامکان، جمع گسترده‌تری از مردم مشارکت کنند. کتاب حاضر شاید هم بتواند بر این کار بنیانی فراهم آورد.