روزگار بی قراری: مازندران و گرگان در اشغال ارتش سرخ 1325 - 1320

این کتاب به تحولات مازندران، گرگان و ترکمن‏ صحرا در خلال سال‏‌های 1325-1320، یعنی روزگار اشغال ارتش سرخ می‏‌پردازد.
نخست به مسائل مهمِ میراث اجتماعی بر جای مانده از گذشته چون شکل‏‌گیری اداره املاک اختصاصی رضا شاه و شهرهای کارگری مانند شاهی، بهشهر و چالوس نظری افکنده می‏‌شود.
چند و چون اشغال صفحات مازندران و گرگان توسط ارتش سرخ و مسائلی نظیر تصرف اماکن، غارت قصرها، خسارت مالی به اهالی در روزهای نخست اشغال، تأمین مایحتاج نظامیان سرخ و بهره‏‎برداری از راه‌‏آهن از یک سو و بازداشت ترکمن‏‌ها و نظامیان ایرانی و تجاوزات قوای شوروی در سال‏‌های نخست از سوی دیگر، در فصل دوم گنجانده شده است.
فصل سوم گزارشی است از ناآرامی‏‌های مازندران به واسطۀ مسلح شدن عدۀ قابل ملاحظه‏‌ای از یاغیان با سلاح‏‌های رها شدۀ نظامیان در جریان عقب‏‌نشینی روزهای شهریور و کم‏رنگ بودن قدرت نظامی دولت ایران به واسطۀ حضور ارتش سرخ.
با فروریختن تشکیلات «ادارۀ املاک اختصاصی» در شهریور بیست و آزادی زندانیان و تبعیدی‏‌ها، امید مالکان برای دست‏یابی به املاک غصب‏‌شده قوت گرفت. علاوه بر شکایات متعدد از اجحافات کارپردازان «ادارۀ املاک اختصاصی»، مالکان صفحات شمال در تهران گرد هم آمدند و با تلاش مستمر آنان «لایحۀ استرداد املاک» در مجلس به تصویب رسید. در کنار این مسائل، بازگشت خوانینی چون سالارفاتح، فضل‏‌الله پهلوان، سیف‏‌الله باوند و نبی رویانی بر سر املاک سابق خود، رویدادهای قابل ملاحظه‏‌ای پدید آورد که در فصل «غوغای زمین» بدان پرداخته شده است.
«گذران مشقت‏‌بار زندگی» عنوان فصل پنجم است که به زندگی تودۀ فرودست جامعه می‏‌پردازد. این فصل یکی از مهمترین مباحث عمومی جنگ یعنی قحطی، احتکار و شیوع بیماری واگیر را در خلال سال‏ های اشغال مورد بررسی قرار داده است.
ششمین فصل کتاب «خروش کارگران» نام دارد. این فصل به درگیری‏‌ها و اتفاقاتی اختصاص دارد که در شهرهای کارگری مازندران مانند شاهی، چالوس و بهشهر در فاصله زمانی شهریور 1320 تا مرداد 1323 رخ داده است. محاکمۀ کارگران بهشهر، شکل‏گیری اتحادیه‏‌های کارگری و کلوپ‏‌های حزب توده و شروع درگیری حزب توده با هواداران سیدضیاءالدین و حزب وطن از مهمترین مضامین این فصل است.
روس‏‌ها در نیمۀ دوم حضور خود یعنی از تابستان سال 1323 به بعد «قدرت بلامنازع» در صفحات شمالی به شمار می‏‌رفتند. تبعید مخالفان سیاسی شوروی از صفحات شمالی ایران یعنی آذربایجان تا خراسان، خودسری‏‌های روزافزون افسران و سربازان روس و نیز شکل‏‌گیری انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی حاصل تداوم حضور ارتش سرخ در ایران بود. مسائلی از این دست فصل هفتم این بررسی را شکل می‏‌دهد.
حزب توده پس از نخستین کنگره در تابستان 1323، شاخۀ حزبی خود در مازندران را با فرستادن کسانی چون احسان طبری و رضا ابراهی‌م‏زاده تقویت کرد و صف‏آرایی جدی بین حزب توده و حزب وطن شکل گرفت. در این میان ماجرای نفت شمال و هواداری حزب توده از خواستۀ شوروی به وقوع پیوست. شرح این مسائل در فصل هشتم کتاب گنجانده شده است. در ادامه فصل، آزادی عملی که حزب توده برای گسترش شعبه‏‌های خود در خلال زمامداری مرتضی‌قلی بیات به دست آورد - به خصوص تأسیس شعب حزب در شرق استان یعنی گرگان و ترکمن‏‌صحرا - و نیز درگیری مکرر احزاب توده و وطن در این ایام، موضوع اصلی بحث قلمداد شده است.
«خیزش مجدد» که از اواخر فروردین 1324 تا پایان همان سال در مسائل حزبی مازندران و گرگان رخ داد با رخدادهایی چون؛ درگیری‏‌های مسبوق به سابقۀ حزبی، استقرار احمد قاسمی در تشکیلات شرق استان، قیام افسران خراسان، درگیری‏‌های شهریور ماه به خصوص «جنگ پل ‏سه‎تیر»، انعکاس وقایع آذربایجان و شکل‏‌گیری حزب جنگل در زمستان همان سال، از مهمترین موضوعات فصل نهم به شمار می‏‌رود و نیز؛ انعکاس اعلام خودمختاری در آذربایجان، انتخابات «انجمن ایالتی و ولایتی» و قتل حامد اسدی از رهبران جنبش دهقانی در گلوگاه.
آخرین فصل کتاب که اتفاقات مربوط به سال 1325 را مورد بررسی قرار داده «سال سرنوشت‏‌ساز» نامیده شده است. در آغاز این سال، روس‏‌ها پس از نزدیک به 5 سال ایران را ترک کردند. استقرار قوای نظامی ایران در نواحی شمالی که اینک از قوای ارتش سرخ خالی می‏‌شد، حوادث مهمی را به دنبال داشت.
به اوج رسیدن درگیری رضا روستا با احسان طبری، کشته شدن آبا آبایی معلم ترکمن، شکل‏‌گیری حزب دموکرات ایران در صفحات مازندران و گرگان و درگیری آن با حزب توده، از دیگر مسائل این دوران است.
آخرین مباحثی که در این بررسی به آن پرداخته شد، اوج‌گیری اختلافات حزب توده با هیئت حاکمه در آبان‏‌ماه و سپس درگیری و سرکوبی حزب توده در اواسط آذر 1325 همزمان با لشکرکشی ارتش به آذربایجان است.
فصل پایانی این کتاب را می‏‌توان روایت تاریخی مبتنی بر اسناد و گزارش‏‌های برجای مانده، دربارة موضوعِ یکی از نخستین آثار جلال آل‏‌احمد یعنی «از رنجی که می‏‌بریم» دانست. این اثر که در سال 1326 به چاپ رسید، روایتی است داستان‎گونه از حوادثی که در خلال آذر 1325 در مازندران و به خصوص در زیرآب رخ داده است.
در بخش پیوست، نخست گزارش مبسوط دکتر هاشم افراشته صاحب امتیاز و مدیر روزنامۀ دموکرات ایران که در خلالِ سفرِ آذرماهِ هیاتِ روزنامه‏‌نگاران به مازندران در باب اوضاع مازندران و فعالیت‏‌های حزب توده فراهم آورده بود و در همان اوقات در روزنامه‏‌اش به چاپ رساند و سپس متن بازجویی‏‌هایی که از محمد برومند و یوسف لنکرانی صورت گرفت، ارائه شده است.