سوز و گداز

نَوعی خَبوشانی شاعر قرن دهم و اوایل یازدهم ایرانی، زادۀ خَبوشان (قوچان) است.
مشهورترین منظومۀ نوعى «سوز و گداز» است، که در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف مشتمل بر پانصد بیت سروده شده. اگر چه نوعى مدعى است که در نظم این داستان مبتکر بوده، و همچنین نویسندگان احوال وی نیز گفته‌اند که او منظومۀ سوز و گذاز را به شرح یک واقعۀ حقیقى که در عهد اکبر شاه اتفاق افتاده اختصاص داده، اما به نظر می‌رسد که این منظومه متاثر از «عشق‌نامه» حسن دهلوی سروده شده است. «عشق‌نامه» مثنوى کوتاهى در ششصد و شش بیت در همان بحر، و داستان عاشقانۀ دوجوان هندی است. بدین سان که پس از مردن معشوق یا دختر، عاشق یا پسر خود را با جسد وی می‌سوزاند. حسن دهلوى خود مدعی است که مایۀ داستان اش را از میان قصه‌های مردم هند یافته و روایت کرده است. با این استدلال، مضمون داستان سوز و گداز نوعی تازه نبوده و متاثر از منظومۀ حسن دهلوی، اما با پاره ای تفاوت هاست. در روایت دهلوی نخست دختر می‌میرد و پسر از عشق وی خود را به آتش می‌افکند، اما در سوز و گداز نوعی، نخست پسر مرده و دختر از عشق وی خود را می‌سوزاند.
به واقع این مثنوی در باب اجرای آیین سَتی یا ساتی (الهه هندی) در هند است. بر طبق این آیین، همسر مرد متوفا همراه او خود را به آتش می‌کشید. ظاهرن قبل از خودسوزی، پایداری و مصمم بودن زن بر این امر موردآزمون قرار می گرفت، اگر وی مصمم به سوختن خود بود، با مردش سوزانده می شد، و اگر تردیدی در خصوص خود سوزی ابراز می کرد، بر دیگر مردان حلال می‌شد.نوعی‌ در مثنوی سوز و گداز، خودسوزی همسری وفادار را پس از کشته شدن همسرش روایت کرده است. این مثنوی چندین بار در ایران کتاب‌آرایی شده است. همچنین در میان دیوارنگاره‌های کاخ چهل‌ستون، صحنه‌ای هست که خودسوزی زنی را مطابق آیین ستی نشان می‌دهد.