افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار

پایگاه روشنفکری عقل نقاد است که پایه‌اش بر ادراک تجربی است ... جهان بینی روشنفکر که موضوعش شخصیت انسان و جامعه انسانی است و هدفش تغییر نظام موجود در ره تعالی و لذا روشنفکر لزوماً متعهداست و در مقابل مسائل موضع می‌گیرد می‌تواند از انتقاد و اعتراض تا حرکت انقلابی در برگیرد» و یا «اساس تفکر روشنفکر بر نسبیت است و عدم پذیرش هر مطلقیتی خواه فلسفی یا مابعدالطبیعی ...
مغرب زمین همه جا متعدی و متعرض بود و همه جا پیروزمند. خصلت کیفی تمدن غربی بود که بدان ماهیت جهان شمول بخشید. خمیر مایه تمدن مغرب را قدرت نظامی اش نمی ساخت؛ قدرت نظامی از متفرعات آن بود، تمدن جدید را علم و دانش و صنعت همراه فلسفه انسانی و بنیادهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی خاص آن پدید آورد. معیارهای آن همان اندازه نگرش آدمی را نسبت به کل جهان هستی منقلب کرد که بر نیروی انگیزش آن قوت و بر حرکت آن شتاب بخشید، نیرو و شتابی که همانندش را به اطلاق هیچ یک از تمدن های گذشته تاریخ بشری نداشته است....
"دزدی و خوردن مال دولت و ملت علی الرئوس" مجاز گشته بلکه "اسباب افتخار سارقین دولت" می باشد. کاری که حکام در ولایات ایران می کنند بهتر از آن نیست که "با مملکت دشمن" کنند. مالیات "ایران ویران" در این دوره به ده کرور تنزل یافته که نیم آن صرف "تعیش شاه باشد و پنج کرور دیگر در میان سارقین و خوانین دولت تقسیم"گردد؛ بزرگان دولت همه ولایات را در "تیول ابدی" خود گرفته اند و این "طاعون دولتی" ریشه مردم را سوزانده؛ طبقه شاهزادگان که هیات انبوهی را می سازند از یادگارهای "خاقان خلد آشیان است... هرکجا پا بگذاری خالی از وجود زاده های خاقان" نخواهیم دید؛ همانطور که این "بنای بی بنیاد... اساس سلطنت را بر هم خواهد زد" طایفه دیگری که "آبروی دین مبین اسلامیه را برده" سلسله سادات دروغین هستند که هنوز بر شمارشان افزوده می شود. بالاخره پیشوایان دینی ما، که هر کدام" در مقام خود امیرالامرای ملت هستند _ کسب و تجارت آن ها و فلاحت آن ها خوردن خون" رعیت بی پشت و پناه است که "بواسطه احکام باطل و دست تصرفات در اموال صغیر و کبیر و ظلم و تعدی در حق عموم... می نمایند تا بکام دل در مسند ریاست رسالت کنند." جمع آن گروه و طبقات سد راه ترقی ملت گشته اند. خطاب به ناصرالدین شاه گوید: "کی باشد با این همه ستم، مملکت آباد کنی و یا طرح نوبنیاد کنی؟"

قسمت هایی از مقاله "شرح عیوب و علاج نواقص مملکتی ایران" تاریخ نگارش بین ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۲