ایران و ایرانی: به تحقیق در صد سفرنامه دوران قاجاریه

اهمیت حیاتی مطالعه کتاب حاضر

مطالعه این کتاب برای شناخت سرشت و منش خودمان در زندگی شخصی و رابطه های اجتماعی و برای تزکیه و اصلاح و رشد شخصیت، همچنین برای پی بردن به نقایص و نقاط ضعف و آشنا شدن با فضایل و نقاط قوت فردی و اجتماعی همچون داروی شفابخش است و به طور کلی مطالعه این کتاب برای شناخت تمامی طبایع جوامع مختلف ما، آنچه گوهری یا جوهری است که ذاتی باشد و آنچه عرضی و موقتی است که براثر غلبه خوبی یا بدی در جامعه از آدمی بروز می کند نقشی حیاتی و آینده ساز دارد.

همانطور که پزشک پس از تشخیص بیماری و نقاط ضعف و دانستن میزان قوت مزاج به بیمار دارو داده و اقدام به معالجه می کند مطالعه این کتاب هم که نتیجه و عصاره تحقیقات حدود صد شخصیت مختلف علمی، اجتماعی،سیاسی و نظامی عالی مقام در طی صدوچهل سال دوره قاجاریان است به ما مثل پزشک در رفع عوامل نا سلامتی و دفع عوامل بازدارنده فردی و اجتماعی شناخت می دهد و به ما کمک می کند تا با کشف تمامی طبایع متضاد ذاتی و درونی خود آنچه زیان بار است بپرهیزیم و آنچه را که سودبخش و زندگی ساز است در خود تقویت کنیم و رفته رفته سلامت نفس و شخصیت خود را هرچه بیشتر نیرو دهیم. همچنان که اروپاییان و غربیان با مطالعه و شناخت ما و نوشتن هزاران کتاب حاوی تجربیات خود روی ما، از تمامی علل ضعف و نابسامانی های اجتماعی ما عبرت و از تمامی فضایل و ویژگی های خوب ما سرمش گرفتند و از آنها در خود سازی و در راه پیشرفت و ترقی خود استفاده کردند.

کتاب هایی که در دوره قاجاریان- مثل روضة الصفای ناصری، ناسخ التواریخ، الماثر و الاثار، حقایق الاخبار، مرات البلدان و غیره نوشته شده اگر تا حدی ارزش تاریخی خاص داشته باشد ولی خیلی کم ممکن است ارزش جامعه شناسی و مردم شناسی ایرانی داشته باشد.

اما کتاب هایی که ایران پژوهان و ارباب سفرنامه ها و ماموران سیاسی پنهان و آشکارای خارجی درباره وضع ایران و ملت ما در دوره قاجاریان نوشته اند نه فقط بیان کننده سرشت و منش و گوهرذاتی و تصویرگر فلکلور، اعتقادات دینی، وضع اقتصادی، سیاسی، سازمان های دولتی و معرف خصایص هر یک از افراد گروه های شغلی این ملت است بلکه درعین حال تاریخ شناسی و در مجموع جامعه شناسی معاصر ایران نیز هست.

نویسندگان این کتاب ها برخی جهانگرد، برخی فیلسوف، برخی کارشناس نظامی سیاسی، بعضی سفیر و وزیر مختار و کنسول و ژنرال نماینده یا مامور جنگی، برخی سیاستمداران حرفه یی، بعضی جاسوس و مامور نقشه برداری از کوه و دشت و جنگل، برخی پزشک دربار، بعضی جامعه شناس و تاریخ شناس و باستان شناس و برخی نیز از خداوندان علم و ادب و برخی پژوهنده و کاشف نیز بوده اند.
ایشان عموما اشخاصی بودند تشنه دانش و کشفیات و آزمندکار، حتی بعضی از آنان سال ها در کوه ها و دشت ها، جنگل ها دور از وطن، دور از زن و فرزند بدون بیم از خطرات و تهدید مرگ احتمالی، بدون اعتنا به خستگی، گرسنگی و انواع رنج ها و دشواری ها زندگی خود را وقف علم و وقف خدمت به وطن شناس کرده اند.

این کتاب ها در عین حال در هر موضوع که باشد به طور کلی گزارش های ایران شناسی است برای دولت مردان شان تا نسبت به ما روشن بینی بیشتری پیدا کنند، برای بازرگانان و سوداگران کشورشان تا با روان شناسی بهتر بدانند با ما چگونه وارد معامله شوند، خلاصه برای این که تمامی نقاط ضعف و نقاط قوت ما را یا برای تضعیف یا برای تحریک بشناسند. ممکن است آنان در برداشت اشتباه هایی داشته باشند اما در گزارش خود مطابق روش تحقیق نه می توانستند گزارش دروغ جا بزنند نه اعمال غرض کنند.
پژوهشگران خارجی هر قدر در کتاب های خود از ما انتقاد کرده یا معایب ما را برشمرده و تشریح کرده باشند در مقابل خیلی بیشتر بلکه دوچندان از فضایل، قابلیت ها و والایی گوهر ذاتی ایرانی تعریف خوب و ستایش کرده اند و حال آن که اگر کتاب های هموطنان ایرانی خود را در همین زمینه ها نوشته اند بخوانیم می بینیم در آنها، اغلب زشتی ها، کاستی ها و بدوی ها نشان داده شده و خیلی کم از خوبی ها یاد شده است. اگر چه جامعه ما خیلی زیاد نیازمند آثار انتقادآمیز نیز برای اصلاح خود است.