تاریخچه ی کشمکش عقل و دین

در عصری که فلسفه فرتوت یونان رو به سستی نهاد بود، نظامی عقیدتی به نام مسیحیت سربرآود، فلسفه یونان قرن ها به خواب رفت و در طی این قرون، دین تازه نفس و نوپای مسیحیت، بر قلب مردم چیره گشت و ذهن ها را به خود مشغول داشت. اما با فرا رسیدن عصر نوزایی عقل زمزمه بیداری سرداد و آن چنان تکان شدیدی بود که می رفت تا کاخ حکومت دینی را به همراه دستاوردهای آن فرو ریخته و به حکومت مدعیان دین پایان دهد.
با شروع قرن هفدهم میلادی، عقل جدید فلسفه ی جدیدی برای خود تدارک دید، اما این فلسفه بیش تر متمایل به آشتی دادن عقل و دین بود و به همین دلیل عده ای گمان بردند که اروپا در پایه ریزی فلسفه جدیدی که بتواند عقل را از سیطره ی قدرت دینی رهایی بخشد توفیق نیافته است.
بدین ترتیب کسانی با استناد به دلایل تاریخی- استقرایی، نتیجه گرفتند که دین و فلسفه، اصولا دو مقوله ی متعارض اند و از این رو دینداری و ملزومات آن، مانع از استنتاج عقلانی درست خواهد شد، بدین معنا که« الحاد » لازم ی « تفلسف» است و ایمان دینی برابر و معادل با نفی اندیشه عقلانی است.
با عنایت به این عقیده، برخی از محققین، مانند لیوینگستون و سن اویلر، نومایگی و اصالت فلسفه یونان را به استقلال آن از ادیان مختلف مربوط دانسته و کمال آن را نتیجه ی جدایی دین از سیاست عنوان نموده اند.عقاید و دلایل این دو محقق و اندیشمند را در فصل دوم، تحت عنوان« عقل و دین در فلسفه یونان و روم» با تفصیل برسی خواهیم کرد، اما و پیش از آن که جلوتر برویم، خاطرنشان می کنیم که تصدیق نظر این دو محقق درباره ی ریشه اصالت فلسفه یونان، منافاتی با رد این عقیده که الحاد لازمه تفلسف است،ندارد.
در بخشی از کتاب که به رد عقیده ی اخیر پرداخته ایم، همچنین نشان خواهیم داد که برغم قیام آشکار برای رهایی عقل از استیلای دین در عصر نوزایی کسی در پی ایجاد فلسفه ی جدیدی نبود، در آن زمان کار متفکران فیلسوف متحصر به ساماندهی علوم طبیعی و احیای نحله های فلسفی کهن بود، و فلسفه نوین به معنای واقعی آن، در اوایل قرن هفدهم میلادی به وجود آمد.
در قرن هفدهم، با حفظ تقدیس دین، دلبستگی شدیدی به عقل ظاهر گشت. در آن زمان، فرانسه بهترین نمونه رواج این دلبستگی بود، روحیه ی انقلابی جدید با روحیه ای که فرانسه در قرون وسطا به هم زده بود، بکلی متفاوت بود. انقلاب فرانسه صدای عقل را که در طی سده های گذشته خاموش و تابع دین شده بود، بلند ساخت فیلسوفان فرانسوی تلاشی که برای حفظ توامان عقل و دین داشتند،عزم ایجاد توازنی بین عقل و وحی مسیحی نمودند. خواهیم دید که فرانسوی ها، عقل و دین را در کنار هم جمع آوردند و به طور کلی عقیده ی فلاسفه آن دوران متمایل به امکان همین تجمع بود و تلاش فراوانی برای آشتی دادن فلسفه و دین به عمل آمد. در فرانسه مالبرانش، در هلند اسپینوزا،و در انگلستان جان لاک طرفدار و ترویج کننده ی یک چنین عقیده ای بودند. تنش میان عقل و دین در این دوره، بی فایده نبود و سرانجام از این کشمکش، فلسفه نیکو و سودمندی برخاست.
تکامل عقل بدون آزادی اندیشه ممکن نیست برای اثبات این مدعا بایستی به این نکته اشاره کنیم که بنابرآن چه که از تاریخ فلسفه و دین بیرون می آید، تفکر فلسفی در یونان باستان به اوج کمال رسید. در عصری که آزادی عقیده و اندیشه برای هر معنقد و اندیشمندی محفوظ بود،اهل یونان فلسفه بزرگی خلق کرده و پایه های آن را استوار ساختند. اما با گذشت زمان، عظمت این فلسفه ی مستقل از دین، به همراه انسجام آن فرو ریخت و بویژه در قرون وسطا که قدرت دینی و نفوذ مدعیان دین،عقل را از حرکت باز داشت، بازار فلسفه عملا از رونق افتاد. هنگامی که عقل پس از قرن ها رکود و سکوت، در اواخر قرون وسطا به خود آمد، عزم خروج از رکاب دین کرد و مستقل از دین و ایمان به راه افتاد. این بیداری مقارن با عصری بود که مردم برای رهایی از سلطه ی دینی می کوشیدند. با رهایی هرچه بیشتر عقل از استیلای قدرت های دینی، قلمرو آزادی اندیشه گسترش یافت و عقل رو به کمال نهاد. خواهیم دید که استیلای مدعیان دین بر عقول متفکرین و کنترل شدید نحوه ی تفکر توسط داعیه داران دین، حرکت عقل را فلج کرده، یا این که قدرت استنتاج و استدلال عقل را به حداقل رسانده بود. از تاریخ علم و دین این گونه بر می آید که مدعیان ستمگر دین مسیحیت و نیز متعصبین مسلمان که گویی قصدی جز حکومت بر تفکر و اندیشه ی دیگران نداشته اند و خود را متصرف مایشای عقل مردم می پنداشته اند، هم در حق دین و تعالیم ساده و آسان آن، و هم در حق فلسفه و علم، ستم های بسیار روا داشته اند.