شورش بر امتیازنامه رژی: تحلیل سیاسی

امتیازنامه دخانیات معروف به((رژی)) یکی از انحصارنامه هایی بود که حکومت (قاجار)ایران به بیگانگان واگذارد – رشته امتیازنامه هایی که توالی و پیوستگی داشت، با حوزه فعالیت اقتصادی بسیار گسترده - از شراب سازی گرفته تاکارخانه قند و راه سازی و معدن کاری و بانکداری و راه آهن و غیره، همه را در برمی گرفت. این امتیاز نامه ها مبحث وسیع اقتصاد استعماری مغرب زمین را در دوره بیست و پنج ساله آخر سده نوزدهم می سازد. انحصارنامه هایی که برو رویهم نفی می کرد استقلال اقتصادی مملکت را، همچنانکه محصور کننده حاکمیت سیاسی دولت بود. در میان آن همه امتیازنامه ها، تنها رژِ بود که به اعتراض و مقاومت برخورد طغیان و ستیز برانگیخت.
مطالعه در اقتصاد تنباکو که ماده بسیار مهم اقتصاد ایران را می ساخت، و برسی سیاست ایران در برابر سیاست استعماری مغرب، موضوع تحقیق مضبوطی است که دوست و همکارم درکتر هما ناطق در دست نگارش دارد. تحقیقی که همچون دیگر آثار او بکر و بدیع است و در رتبه بلند فکر تاریخی: سهم او در ترقی دادن فن تاریخ نویسی و مطالعه در تاریخ ایران سده گذشته، درخشان است.
نگارش بخشی از آن کتاب را من پذیرفتم که فقط فصلی است از داستان امتیاز رژی، محدود به حرکت سیاسی ضد رژی، حرکتی که سرانجام رژی را به خاک افکند.
موضوع ((امتیازنامه)) یا((انحصارنامه)) رژی شناخته شده است. قرارنامه مقرر می داشت: دولت ایران((خرید و فروش و ساختن، در داخل و خارج، کل توتون و تنباکو)) را که در ایران بعمل آورده می شود به مدت پنجاه سال در انحصار تالبوت و شرکاء واگذار می کند. ((بجز صاحبان امتیازنامه، احدی حق نداشته و نخواهد داشت که به جهت خرید و فروش توتون و تنباکو و سیگار و سیگارات و انفیه و مثله، اجازه کتبی به احدی بدهد)) صاحبان امتیازنامه متعهداند که سالیانه پانزده هزار لیره به خزانه ایران بپردازند، از عایدی خالص کمپانی نیز یک چهارم به خزانه ایران می رسید کمپانی متعهد است که (( تمامی مقدار توتون تنباکو که در ایران حاصل می شود و قابل استهلاک باشد نقدا ابتیاع نمایند)) زارعین توتون و تنباکو متعهد خواهند بود که((به نزدیک ترین گماشته کمپانی از مقدار توتون و تنباکوی محصول خودشان بلادرنگ اطلاع بدهند)) که قرارخرید آن داده شود، هرکس که((معلوم شود که بدون اجازه کمپانی، توتون و تنباکو و سایر دخانیات فروخته است، مورد تنبیه سخت خواهد گردید و جریمه خواهد شد)) خرده فروشان فعلی توتون و تنباکو می توانند با اجازه نامه کمپانی به کسب خود ادامه دهند، حل هر اختلاف بین ایران و کمپانی به حکمیت واگذار می شود.
انحصارنامه ای که اصول مهمترین مواد آن نقل شد، در 27 رجب1307(20 مارس 1890) در تهران به امضا رسید...

((جلد دوم این کتاب به نام "بازرگانان در دادوستد بانک شاهی و رژی تنباکو" توسط دکتر هما ناطق تالیف گردیده و از جمله منابع بسیار ارزشمند در رابطه با تاثیرات اقتصادی رژی بر جامعه ایران دوران قاجار است، جنبش تنباکو جنبشی اعتراضی است که به اعتراف بسیاری از محققین آن را آغازگر جنبش مشروطه میدانند.))