سفرنامه اوژن فلاندن به ایران

از دوره صفوی روابط گسترده ای با کشورهای اروپایی برقرار شد و گروه ها و افراد مختلف اروپایی با عنوان جهانگرد، فرستاده سیاسی و مبلغ مذهبی به سوی ایران سرازیر شدند که از آن جمله می‌توان به شاردن، تاورونیه، سانسون و دیگران اشاره کرد. حضور اروپائیان در ایران دوره قاجار نیز چشمگیر است. از جمله افرادی که در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار به ایران آمد، اوژن فلاندن نقاش فرانسوی است. در این زمان (1250 – 1264 هـ.)، روس‌ها از شمال و انگلیس‌ها از جنوب در ایران نفوذ کرده بودند، چنان که فلاندن می‌نویسد: «چگونه دو دولت پر زور از دو طرف او را ]ایران[ لای تنگا می‌گذارند. سرنوشت این کشور معلوم نیست چه باشد. در دو سر آسیا روس و انگلیس بر آنند که به همدیگر برخورد کنند. این دو حریف پر زور در سر شطرنجی نشسته، هر یک در صدد پیشروی و مغلوب کردن دیگری است تا کلیه این قطعه عظیم را مالک شوند.»
در آن زمان، شاه قاجار از طرف شرق گرفتار مسئله هرات بود و به کمک نیاز داشت. با توجه به سوابق، دولت فرانسه می توانست گزینه خوبی برای دولت ایران باشد. فرانسه هم می خواست به کشوری پا بگذارد که مدت مدیدی از نظرش محو شده بود و اطلاع کاملی از آن نداشت. بدین منظور سفیری را روانه دربار ایران کرد تا زمینه برقراری مناسبات بین دو کشور را فراهم کند. همراه سفیر چند متخصص نیز اعزام شدند که وظیفه داشتند بر حسب رشته تخصصی خود اطلاعات کاملی در باب میدان های جنگ، وسایل دفاع، وضع ارتش، سلاح، سوار نظام، آثار باستانی و نقاشی ایران، به دست آورند. یکی از اعضای این گروه موسیو اوژن فلاندن بود که در نقاشی مهارت داشت. نفر دیگر شخصی معمار به نام موسیو کست بود. این دو در مسابق انجمن صنایع مستظرفه فرانسه، از بین معماران و نقاشان فرانسوی برگزیده شدند و به وزارت خارجه فرانسه جهت سفر ایران معرفی گردیدند.
هزینه این سفر را دولت فرانسه تأمین کرد، چنان که آمده:«همان مخارجی را که دولت فرانسه برای کارهای مصر و یونان متحمل شد، جهت ایران نیز قبول دار گشت و به خوبی دانست که تاریخ بناهای کشور ایران، تاریخ دو کشور دیگر را کامل می کند، به عبارت آخری، این سه کشور لازم و ملزوم یکدیگرند.»
سفرنامه اوژن فلاندن، دارای سه مقدمه (مقدمه مترجم و دو مقدمه مؤلف) و پنجاه و شش فصل است. مؤلف در مقدمه هدف سفر، مسیر و اقدامات انجام شده در طول راه را بیان کرده است. فلاندن در مورد سفر خود چنین می نویسد: «مدت دو سال تمام در سفر و حضر بودیم، ابتدا دچار برف های ارمنستان و سرمای سختی که به 18 درجه زیر صفر می‌رسید گشتیم. سپس در ایران از دریای خزر تا خلیج فارس و منطقه بیابانی خراسان تا مرز عربستان یعنی در سرتاسر ایران بررسی و اکتشفات پرداختیم و اسناد مربوط به باستان‌شناسی را به دست آوردیم. بعد رو به مغرب کرده دشت‌های بین النهرین، بغداد تا بیابان بابل رفته، از فرات گذشتیم به شام رسیدیم و آنجا با سرزمین آسیا خداحافظی گفتیم.»
مطالب فصل اول تا هفتم کتاب مربوط به آغاز سفر، ورود به قسطنطنیه و سایر شهرهای دولت عثمانی است و حاوی اطلاعاتی درباره وضعیت راه‌ها، آب و هوا، لباس مردم، قصر فرمانروایان، آثار تاریخی و غیره است.
فصل هفتم تا پنجاه و چهارم درباره ایران است. در این چهل و هفت فصل مطالب متعدد و مختلفی درباره ایران نوشته شده است. اگر چه هدف مؤلف بررسی آثار باستانی و تاریخی ایران بوده، ولی به هر جا که وارد شده و یا با هر چیزی که رو به رو شده آن را وصف کرده است. از جمله درباره وضعیت راه‌ها، مالیت، مجازات‌ها، پوشش و لباس، خورد و خوراک، اوضاع اجتماعی، قضاوت، وضع منازل، دراویش، لوطی‌ها، بازار، آثار تاریخی و غیره توضیح می‌دهد. فلاندن آثار تاریخی را با تفصیل بیشتری توضیح داده است.