وقف نامه ربع رشیدی

به کوشش: مجتبی مینوی، ایرج افشار

وقف‌نامه ربع‌رشیدی کتابی است به خط رشیدالدین فضل‌الله همدانی که در آن به شرح و توضیح املاک وقف شده برای شهرک علمی ربع رشیدی در تبریز و شرح وضعیت و چگونگی اداره آن پرداخته‌است.
بر اصالت این نسخه علما، دانشمندان و دیوانیان زیادی از جمله علامه حلی (۶۴۸- ۷۲۶ ق) گواهی داده‌اند.
تنها یک نسخه از این اثر موجود است که در سال ۱۳۴۸ از بازماندگان حاجی ذکاء‌الدوله سراجمیر توسط انجمن آثار ملی ایران خریداری و به کتابخانه تبریز اهدا شد. این اثر توسط کتابخانه ملی ایران در سال ۱۳۸۶ به سازمان یونسکو معرفی و بعنوان اولین اثر ایرانی در حافظه جهانی یونسکو ثبت شد.
ربع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در محله باغمیشه تبریز است. حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به‌نام رشیدالدین فضل‌الله همدانی ایجاد شد.
رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان ب‌نام ربع رشیدی شهرت یافت.
ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی.
فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.
خواجه فضل‌الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشا خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد در سال۷۱۸ هـ.ق، با دسیسه‌های سیاسی کشته شد و ربع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد.هم اکنون آثار ناچیزی از آن در تبریز باقی مانده‌است.
وی برای ساماندهی املاک وقفی وقفنامه‌ای را تدوین کرده بود که به وقف نامه ربع رشیدی معروف است و هم اکنون تنها یک نسخه از آن باقی است که در کتابخانه مرکزی تبریز قرار دارد.
این نسخه تا سال ۱۳۴۸ در دست بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر، ساکن تبریز بود.
انجمن آثار ملی در همان سال آن را از خانواده ذکاءالدوله خریدپس از آن از روی این نسخه عکسبرداری شد و سال 1350 شمسی در هزار نسخه منتشر شد.
نام اصی این وقف‌نامه «اوقفیه الرشیدیه بخط الواقف فی بیان شرایط امور الوقف و المصارف» که با آب طلا و به خط ثلث نوشته شده است.
گفته می‌شود برای نگهداری این نسخه منحصر به فرد تمام شرایط لازم از جمله دوربین مدار بسته و حفاظت الکترومغناطیسی فراهم شده و درجه حرارت و رطوبت نسبی متناسب با نسخ خطی نیز در نظر گرفته شده است.
«وقف‌نامه ربع رشیدی» خرداد سال 1386در حافظه جهانی به ثبت رسید. اما «ربع رشیدی» پس از قتل خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی غارت و ویران شد.
خرابه‌ها و بناهای نیمه ویران «ربع رشیدی» تا قرن یازدهم که اولیاء چلپی و شاردن در سفرنامه خود از آن یاد کرده‌اند، وجود داشته و اکنون نیز آثاری از آن دیده می‌شود