مبانی دستور زبان خلچی

ترکی خلجی زبان ترکان خلج است که در مرکز ایران (خلجستان) در ۱۶۰ کیلومتری جنوب غربی تهران در منطقه‌ای بین ساوه، قم و اراک زندگی می‌کنند. مرکز حکومتی خلجستان دستگرد است که در ۶۴ کیلومتری غرب قم قرار گرفته ولی خود این شهر خلج نیشین نیست. خلجها روستانشین هستند و در ۵۷ دهکده پراکنده‌اند. مهم‌ترین مراکز خلج‌هاروستاهای، موجان با جمعیت ۱۰۰۰ نفر، بهارستان (خراب سابق) بشارت‌ آباد/بوربور و تلخآب (۳۳۰۰ نفر)، واشقان (۱۳۰۰نفر)، نادر آباد (۱۱۰۰نفر)، خلت‌ آباد(۴۵۰نفر) و منصور آباد (۴۰۰نفر) زیزگان و فیض‌ آباد (بیش از ۱۰۰۰نفر) و ضامنجان است. مردم خلجستان مسلمان شیعه‌اند. مردهایشان اغلب به دو یا سه زبان (خلجی، فارسی و ترکی) صحبت می‌کنند. کودکان اگرچه خلجی می‌فهمند، بیشتر فارسی حرف می‌زنند. لازم به ذکراست راهجرد ترکی خلجی لهجه مستقلی دارد و قدیمی‌ترین لهجه ترکی بوده، از نظر زبانشناسی دارای اهمیتی خاص است. تدوین فرهنگ لغات و چند شعر سروده شده به این زبان در ردیف کارهای در دست انجام است.

همچنین خلج نام یکی‌از طوایف بیست و چهارگانهٔ قدیمی ترک است. معنای واژهٔ خلج بدرستی بر ما معلوم نیست. منابع فارسی و عربی به صورت خلج(Khaladj)، قالاچ(Qalaç)، و خولخ(Xolox) از آن نام برده‌اند. مؤلف کتاب جامع‌التواریخ و به پیروی از او ابوالغازی بهادرخان در کتاب شجرهٔ تراکمه‌ آن را مرکب از دو واژه: قال‌(QAL / ماندن) و آچ(AÇ /گرسنه)، یعنی گرسنه بمان، می‌دانند. محمود کاشغری نیز در این زمینه داستانی آورده‌است که به همین معناست. در داستان اوغوزخان ترکیب خلج، بدینگونه انگاشته شده: قال آچ qalaç/ بمان و باز کن و آنان را جزو کنفدراسیون ترکی بئش اوغوز شامل: کانگلی/قانقلی، آغاجری، قبجاق و خلخ دانسته‌است.
ج. مارکوارت، J.MARQUART در تألیف خویش به نام «ایرانشهر خولیتای»(xolitai) ادعا می‌کند که خلج واژهٔ کهن به صورت خولج(xolaç)، بوده‌است. مینورسکی مطالبی را از جغرافیدان قرن هفتم هجری، محمدابن نجیب بکران، مؤلف جهان‌نامه نقل می‌کند، مبنی بر اینکه ترکان خلج از منطقه ترکستان به زابلستان، مهاجرت کرده‌اند. به هر حال به قول پروفسور پوهاندجاوید، خلج هم نام جای و هم نام قوم است.

اسامی روستاهای خلج نشین
----------------
الف- روستاهای خلج نشین شهرستان قم

۱-بخش کهک: ونارچ
۲- بخش خلجستان

الف) دهستان قاهان: شادقلی (شاهقلی)، مهر زمین، کاسوا، انجیله، ونان، اسفید، چاهک
ب) دهستان دستجرد: سرخده، سفت، زیزگان، عیسی آباد، سفیداله، فوجرد، موجان، منصورآباد، جوزه، چریک آغاج
ج) دهستان راهجرد شرقی: عنایت‌بیک، اسلام‌آباد، تاج‌خاتون، دیزیجان، باغ‌یک، یکه‌باغ، زواریان، جنداب و سلفچگان،قراسو،قرقر

ب- روستاهای خلج نشین شهرستان تفرش

۱- بخش مرکزی: سربند، کشه، دارستان، سفیدآب
۲- بخش فراهان: تلخاب، واشقان و روستای خلت‌آباد که تا چندی پیش به زبان خلجی سخن می‌گفتند؛ ولی مدتی است که جوانان این روستا خلجی را فراموش کرده، به زبان فارسی سخن می‌گویند.

پ - روستاهای خلج نشین شهرستان آشتیان:
محسن‌آباد، زرنوشه، سقرجوق، بنچنار، نادر آباد، هزار آباد، ورسان، سرهرود، کردیجان، بهارستان، مزرعه‌ نو، خوراک‌ آباد، سعد آباد، فیض‌ آباد، موسی‌ آباد، ینگچه، نوده.
ح-بخش کهک و اقچه کند استان قزوین و برخی روستا های اطراف کهک نیز دارای اسم فامیلی خلج هستند.،،کهک ما بین قزوین و تاکستان می باشد

ج- بخش اشتهارد (استان تهران):
عده‌ای در شهر تاتی‌زبان اشتهارد، روستای نکوجار (افرادی که در این روستا هستنذ به کوهی معروفند.)

د - روستای خلج نشین شهرستان شهرکرد:
روستای پیربلوط در ۱۶ کیلومتری شهرستان شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری بیشتر مردم این روستا نام فامیلی خلجی را دارا می باشند و با لهجه خاص خود و زبان ترکی صحبت می کنند.

ه-در شهر ارومیه :
در بخش باراندوز- روستای باراندوز نیز این طایفه ساکن هستند که نام این طایفه در کتاب تاریخ افشار در چندین موارد آمده است

و - روستاهای خلج نشین شهرستان خدابنده:
زواجر، که بیشتر مردم ساکن این روستا نام خانوادگی خلجی را دارا می باشند و کره چال.

ی - روستاهای خلج نشین زنجان-خرمدره:
روستاهای ویستان پایین و ویستان بالا نام خانوادگی اکثر این روستا نشینان خلجی است و بیشتر به زبان ترکی صحبت می کنند. روستای خلج درشهرستان هریس ازاستان اذربایجان شرقی در25کیلومتری هریس قرار دارد مردم این روستانام خانوادگی خلجی دارند واز نوادگان میرزا کریم خان خلجی میباشند که مردی مهشوردر منطقه بوده است - روستاهای خلج نشین فارس روستای قشلاق در شهرستان خرم‌بید در شمال استان فارس از جمله روستاهایی است که تمامی مردم آن به زبان ترکی خلجی صحبت می‌کنند.