کشف الاسرار و عدة الابرار - جلد 4

پیش از آنکه اجزاى پراکنده تفسیر کشف الاسرار توسط آقاى حکمت، جمع‏آورى و به صورت یک دوره کامل ده‏جلدى عرضه گردد، درباره مؤلف این تفسیر، ابهامهایى وجود داشت. آقاى محیط طباطبایى، در مورد قسمتى از این تفسیر که در کتابخانه‏اش بوده، مى‏گوید: «نشانى از نویسنده و نام کتاب در دست نبود، تا آنکه ضمن جستجو در فهرست کتابخانه آستان رضوى، به قسمت دیگرى از این تفسیر به نام تفسیر خواجه عبدالله انصارى برخوردم، و در مشهد ضمن تفتیش نسخ تفسیر فارسى قدیمى، با قسمت دیگرى از این تفسیر آشنا شدم که مربوط به اول کتاب و مشتمل بر مقدمه و نام کتاب دیگرى از این تفسیر و سال تالیف آن بود. ولى چون حاجى خلیفه در کشف الظنون، تفسیرى فارسى به همین نام را به سعد الدین تفتازانى نسبت داده، نویسنده فهرست کتابخانه آستان‏قدس،نام‏مؤلف‏این‏تفسیر را که در مقدمه آن صریحا کشف‏الاسراروعدة‏الابرار،خوانده‏شده، سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانى متوفاى 791 هجرى، نوشته است‏».
مرحوم معین هم در مقاله‏اى، آن را با نام تفسیر فارسى انصارى معرفى کرده است; و محمد سرور مولایى در مقدمه طبقات الصوفیه، در سه نوبت، تفسیر کشف‏الاسرار را به خواجه نسبت داده و بعد مى‏گوید:
«ممکن است تنظیم کتاب به صورتى که اکنون در دست است، تلاش مرید و شاگرد او، ابوالفضل رشید الدین میبدى باشد» و آقاى عبدالحى حبیبى نیز در مقدمه‏اى که براى طبقات الصوفیه نگاشته است، کشف الاسرار را از تالیفات خواجه به شمار آورده است. در پاورقى تفسیر مواهب علیه نیز یک جا به مناسبت ذکر عبارتى از تفسیر کشف الاسرار آمده است: «این کشف الاسرار از سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانى است‏»; و در جاى دیگر، تفسیر کشف‏الاسرار را به خواجه عبدالله انصارى نسبت داده است. در فهرست کتب خطى آستان قدس رضوى (1304) ذیل حرف «تاء» چنین آمده است: «تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار، اثر تفتازانى است و کشف الظنون، آن را اشتباها به رشیدالدین میبدى نسبت داده است.» در قسمت مخزن کتب خطى کتابخانه مذکور، دو نسخه از این تفسیر وجود دارد، در صفحه اول یکى از آنها که کتاب خطى نسبتا قطورى است، چنین نوشته است:
اسم کتاب: کشف‏الاسرار وعدة‏الابرار فارسى از آیه اول بقره تا 192 آن - اثر: میبدى، تالیف: سعدالدین تفتازانى و در صفحه اول دیگرى چنین آمده است:
اسم کتاب: کشف الاسرار وعدة الابرار فارسى، اثر: خواجه عبدالله انصارى، تالیف: میبدى .
ولى پس از جمع‏آورى و چاپ اجزاى آن، دیگر آن ابهامها برطرف شده و اکنون این تفسیر از تالیفات ابوالفضل رشیدالدین میبدى شناخته شده است.

شصت و چهار سال پیش (1318 ش )، قسمتی از یک کتاب تفسیر خطّی فارسی و عربی که به مذاقِ عرفانی نـوشته شده بود، به دستِ مرحوم استاد سید محمّد محیط طباطبائی رسید. ایشان پس از ده سال تحقیق و تتبّع و مراجعه به کتابخانه‏های مختلف در تهران و مشهد، بدین نتیجه رسید که آنچه در اختیار دارد ـ بعلاوه دیگر نسخه‏های پراکنده در کابل، مشهد، تهران و استانبول ـ همه اجزایی متفرّق از کتابی واحد و تفسیری یگانه است به نام « کشف الاسرار وعُدَّةُ الابرار»، که تقریبا چهل سال پس از وفاتِ خواجه عبدالله انصاری (م : 481 هـ ) و دویست سال پیش از تولّد تفتازانی (م : 791 هـ) توسط عالمی عارف و مفسّری فاضل به نام رشیدالدین ابوالفضل میبدی یزدی (که به احتمال قوی در هرات بسر می‏برده) تألیف شده است.
در همین زمان (1328 ش )، مرحوم دکتر محمد معین نیز به پاره‏ای از تفسیر میبدی ت یافته بود. به خیال آنکه این، همان تفسیر خواجه عبدالله انصاری است، مقاله‏ای با عنوان «تفسیرِ فارسی خواجه عبدالله انصاری » منتشر نمود.
انتشار مقاله مذکور، مرحوم محیط را برانگیخت تا نتیجه مطالعاتِ ده ساله خویش را طی مقاله مفصلّی در همان مجله دانش به اطلاع همگان رسانَد و فضلا را با میراثی ارزشمند آشنا نمایَد. دیگر همه دانستند که تفسیر میبدی، تفسیری مستقلّ و نوپیداست و همان تفسیر خواجه عبدالله انصاری نمی‏باشد.
البتّه هنوز روشن نیست که تفسیر انصاری، اصلاً عربی بوده یا فارسی، و عبارت میبدی هم که می‏گوید: « تَرجمتُ الکتابَ بِکشف الاسرارِ و عُدّة الابرار » ،دلالتی بر اینکه تفسیر وی، به فارسی درآمده تفسیر انصاری باشد، ندارد. همچنین تفسیر میبدی هیچ ربطی هم با تفتازانی ندارد و اینکه حاجی خلیفه در کشف الظّنون، تفسیری فارسی با همین نام به سعدالدین تفتازانی نسبت داده، نادرست است.