انسان کامل در مقام حاکم: تکوین تاریخی صورت‌بندی‌های نظری از حاکمیت انسان کامل

این نوشتار می‌کوشد با واکاوی ایده‌ی حکومت «انسان کامل» در سنت اندیشه‌ی سیاسی اسلامی، و نیز بررسی تاریخیِ میدانِ جریان‌های فکری دوران پهلوی و نیروهای سیاسی مخالف رژیم در دهه‌ی چهل شمسی، نقشه‌ی جهانی را ترسیم کند که ایده‌ی ولایت مطلقه‌ی فقیه در آن پرورانده شد. بدین‌ترتیب، نخست به پی‌گیری ردپای ایده‌ی حکومت انسان کامل – پیش از آن‌که به دست آیت‌الله خمینی برسد – خواهیم پرداخت. برای این کار، فراز و فرودهایی را که این ایده در دل واقعیات سیاسی-اجتماعی تجربه کرده و نیز بن‌بست‌هایی را که به آن‌ها برخورده و راهکارهایی را که برای برون‌رفت از آن بُن‌بست‌ها عرضه شده، نشان خواهیم داد. با این طرح است که به مفصل‌بندی‌های مختلف حکمرانی انسان کامل از سهروردی تا آیت‌الله خمینی خواهیم پرداخت. نخستین مفصل‌بندی که نوعی گذار از مفصل‌بندی «فیلسوف-شاه» فارابی به حساب می‌آید، «قطب-شاه» سهروردی است. پس از سهروردی به ایده‌ی «انسان کامل» نزد عزیز نسفی می‌پردازیم؛ اهمیت نسفی، در کنار سایر عوامل، به‌خاطر آگاهی او به محدودیت‌های حکمرانی انسان کامل است. در عهد صفوی، مفصل‌بندی جدیدی به دست می‌آید که حاصل همراهی – و نه ترکیب – «مرشد-شاه» و «فقیه» است. ضرورت طرح این مفصل‌بندی، عبور از محدودیت‌های حکمرانی انسان کامل است. همچنین، در این دوره، شاهد ترکیب جریان‌های گوناگون اندیشه‌ی شیعی هستیم. سپس تطور ایده‌ی حکومت مشروعه را در عصر مشروطه دنبال می‌کنیم. تحولات سیاسی ایران پس از صفویه و به‌ویژه وقوع انقلاب مشروطه، بازگشت به نظام سیاسی صفوی را ناممکن کرد. از سوی دیگر، با تحولات سیاسی پس از 1342 و سرعت‌گرفتن هرچه بیش‌تر موج مدرنیزاسیون پهلوی دوم، روحانیت امید خود را به نوعی نظام پادشاهی تحت نظارت فقها از دست داد. علاوه‌براین، به‌لحاظ نظری، سایر مفصل‌بندی‌های پیشین از حکومت انسان کامل – چه حکومت قطب سهروردی، چه تأیید حکومت مرشد به دست فقیه در عهد صفوی – به بن‌بست رسیده بود. درنتیجه، این گرهی که ایده‌ی حکومت انسان کامل دچارش شده بود، با مفصل‌بندی جدیدی از نظام سیاسی اسلامی باز می‌شد که در آن ایده‌ی فلسفی-عرفانی انسان کامل با دریافتی فقهی از ولایت ترکیب – و نه صرفاً همراه – شده باشد. ترکیب این دو خط عرفانی و فقهی را آیت‌الله خمینی در نظریه‌ی ولایت فقیه خود صورت داد.