دیالکتیک روشنگری

تئودور آدورنو و مارکس هورکهایمر از برجسته ترین نمایندگان فرانکفورت اند و کتاب مشترکشان، دیالکتیک روشنگری ، ام الکتاب جریان انتقادی به شمار می رود.کتاب دیالکتیک روشنگری ، مهم ترین دستاورد فکری مکتب فرانکفورت، با چنین جمله ای آغاز می شود: روشنگری در مقام پیشروی تفکر در عام ترین مفهوم آن، همواره کوشیده است تا آدمیان را از قید و بند ترس رها و حاکمیت و سروری آنان را برقرار سازد. با این حال، کره خاک که اکنون به تمامی روشن گشته است، از درخشش ظفرمند فاجعه تابناک است . همین جمله نخست را می توان خلاصه ای از کل کتاب، به خصوص فصل اول آن، دانست. دغدغه اصلی آدورنو و هورکهایمر ایستادن در درون شکاف ها و حفره هایی است که در کلیت آن چیزهایی بسته است که روشنگری در گریز از آن ها تلاش می کند. نام کتاب به خوبی بیانگر رویکرد نویسندگان آن است: نشان دادن دیالکتیکی که در درون روشنگری اتفاق می افتد و نتیجه آن، رسیدن به جایی است که نقطه مقابل تمام آرمان های روشنگری است، نقطه ای که مشخص می شود روشنگری درست به همان چیزهایی ختم شده که ادعای گریز از آن ها را داشت. رسالت اصلی این دو متفکر سرشناس آلمانی همان طور که در مقدمه کتاب آمده، نشان دادن تخریب خستگی ناپذیر روشنگری به دست خویش است. دیالکتیک روشنگری نتیجه گفت وگوهای آدورنو و هورکهایمر در آشپزخانه منزلشان در نیویورک است و همین می تواند نخستین توجیه برای ازهم گسیختگی و فرم قطعه قطعه کتاب باشد. گفت و گوی دو یهودی در تبعید که در سال های جنگ جهانی دوم اتفاق افتاده، اگر نتیجه ای منطقی، ساختارمند و منظم داشته باشد، دروغی بیش نیست. عنوان فرعی کتاب، قطعات فلسفی ، خود بر همین نکته دلالت دارد: خواننده نباید در پی تصور آشنای خود از کتابی فلسفی باشد. دیالکتیک روشنگری بیش از آن که کتاب های رایج فلسفی در فضاهای آکادمیک را به یاد بیاورد، ادامه سنت اندیشیدن بنیامین و نیچه است و نویسندگان آن هیچ تلاشی برای گرد هم آوردن این پاره های فکر و انسجام بخشیدن به آن ها در قالب کتابی واحد نکرده اند. از آن جا که رسالت اصلی مؤلفان نشان دادن دیالکتیک درونی روشنگری است، کل کتاب سیلابی است دیالکتیکی از ایده ها و فاکت های گوناگون که به هم پیوند می خورند و از هم جدا می شوند، هیچ چیز سخت و استوار ی در آن وجود ندارد، هر چیز به چیز دیگر تبدیل می شود و متناقض ها گرد هم می آیند: اسطوره و روشنگری، علم و جادو به هم می پیوندند و مفاهیمی نظیر دقت و صداقت فرو می پاشند و از بین می روند. دیالکتیک روشنگری کتابی است دشوار و پیچیده و این پیچیدگی بیش از آن که نتیجه ایده ها و استنتاج های کتاب باشد، ناشی از فرم سیال و ویرانگر آن است که در آن هر مفهومی همواره در آستانه فروپاشی است.