برهان قاطع - جلد ۵ - تعلیقات

کتاب «برهان قاطع» در اصل یک فرهنگ‌لغت (واژه‌نامه) جامع زبان فارسی است که توسط محمدحسین بن خلف تبریزی (متخلص به برهان) در قرن یازدهم هجری (حدود سال ۱۰۳۰ شمسی) در هندوستان نوشته شده است.

دلیل اینکه این کتاب با نام دکتر محمد معین گره خورده، این است که ایشان این اثر را با دقت علمی بسیار بالا تصحیح، حاشیه‌نویسی و ریشه‌یابی کردند. در واقع، نسخه ۵ جلدی که امروزه در کتابخانه‌ها موجود است، حاصل زحمات دکتر معین برای احیای این واژه‌نامه قدیمی است.

محتوای اصلی برهان قاطع:
واژگان فارسی: این کتاب شامل حدود ۲۰٬۰۰۰ لغت، کنایه، اصطلاح و استعاره مستعمل در زبان فارسی است.

ترتیب الفبایی مدرن: برهان قاطع اولین فرهنگ فارسی است که کلمات را بر اساس حروف اول، دوم و سوم (به شیوه امروزی) مرتب کرده است.

ریشه‌یابی و لغات بیگانه: نویسنده علاوه بر فارسی، به واژه‌هایی از زبان‌های پهلوی، یونانی، رومی، ترکی، هندی و حتی عربی نیز اشاره کرده است.

نقش دکتر محمد معین در این کتاب:
برهان قاطع علیرغم جامع بودن، کاستی‌هایی داشت (مثلاً نویسنده برخی واژه‌های ساختگی کتاب دساتیر را هم وارد آن کرده بود). دکتر محمد معین با تصحیح خود: ۱. اغلاط را اصلاح کرد: تمام اشتباهات نویسنده اصلی را در حاشیه توضیح داد. ۲. ریشه‌یابی علمی: ریشه کلمات را در زبان‌های اوستایی، پهلوی و سنسکریت پیدا و اضافه کرد. ۳. افزودن اعلام و تصاویر: ایشان بسیاری از اسامی خاص جغرافیایی و تاریخی سقط شده را به متن اضافه کردند و برای درک بهتر لغات، تصاویر و نقشه‌هایی نیز ضمیمه کردند.

به زبان ساده، برهان قاطع (به تصحیح معین) یکی از مهم‌ترین منابع برای شناخت واژگان اصیل فارسی و ریشه‌شناسی آن‌ها قبل از انتشار «لغت‌نامه دهخدا» و «فرهنگ معین» بوده و هنوز هم مرجعی بسیار معتبر است.