ترجمه جامع السعادات

.
یکی از کتب های اخلاقی در چند اخیر کشورمان،کتاب جامع السعاداتِ عالم بزرگ ایرانی، مولی احمد نراقی است.
کتاب جامع السعادات یکى از شناخته شده‏ ترین کتاب‏هاى اخلاقى است که در فرهنگ تشیع فراهم آمده است. و نیک مى‏ دانیم که کتاب معراج السعادة نگاشته فرزند ملا محمد مهدى نراقى یعنى ملا احمد نراقى (که براى فارسى زبانان شناخته شده‏ترین کتاب اخلاقى است) ترجمه و اقتباسى از کتاب جامع السعادات است.
ملا احمد نراقى در تمجید از کتاب جامع السعادات چنین نگاشته است:
«وبهترین نسخ کتب از حیثیت نظم و ترتیب و حسن ترکیب و تعبیر لایق و تحقیق فایق و اشتمال بر آیات و اخبار وارده در شریعت و احتواى بر مقالات ارباب عرفان و اساتید حکمت که در این فن شریف تالیف و تصنیف شده کتاب موسوم به جامع السعادات است که از تالیفات عالم حامل و عارف واصل و حکیم کامل و فقیه فاضل والد ماجد بزرگوار این ذره بى ‏مقدار است‏» .
از این رو باید اذعان کرد که این دو مؤلف نستوه در نشر و گسترش ارزش‏هاى اخلاقى جامعه تشیع و تربیت و تهذیب آنان در طى سالیانى متمادى - که هم چنان استمرار یافته - نقش به سزایى داشته‏ اند.
مؤلف جامع السعادات انگیزه خود را از تالیف کتاب به روشنى تبیین نکرده است، اما به نظر مى‏رسد که رویکرد ایشان به اخلاق و عرفان نظرى و عملى که از او در نگاه فرزندش (ملا احمد) عالمى عامل، عارفى واصل و حکیمى کامل ساخته، و نیز فقدان به‏ سامانى در نگاشته‏ هاى اخلاقى پیش از ایشان، از عوامل اصلى اقدام او براى تالیف این کتاب بوده است. مؤلف خود در تبیین عامل دوم چنین آورده است:
«... از آن‏جا که [نظرگاه‏ هاى فلاسفه و شریعت اسلامى در زمینه اخلاق] به صورت پراکنده و غیرمنسجم در موارد و جاهاى مختلف آمده، دسترسى به آن‏ها براى بسیارى دشوار شده است، ضرورى بود در یک دفتر فراهم آید تا بهره جستن از آن‏ها براى همگان میسر گردد. بدین خاطر من در این کتاب گزیده خلاصه آن چه را که از شریعت اسلامى و عارفان و فلاسفه در زمینه اخلاق رسیده، گرد آورده‏ ام‏» .
درباره میزان موفقیت مؤلف در به سامان دادن دانش اخلاق مرحوم مظهر معتقد است که پیش از علامه نراقى با صرف نظر از پیشواى این دانش، یعنى ابن مسکویه (متوفاى 421 ق) و ملا محسن فیض کاشانى (متوفاى 1091 ق) کتاب جامعى به سان جامع‏السعادات که بر بنیاد علمى و فلسفى تکیه داشته باشد، پدید نیامده است.

کتاب در سه باب تنظیم شده است: در باب نخست، مباحث مقدماتى شامل تجرد نفس، امکان تربیت اخلاقى، مفهوم خیر و سعادت و... آمده است. در باب دوم، مطالبى تحت عنوان اقسام اخلاق، تقسیم بندى قواى نفسانى و چهار قسم اصلى فضایل (حکمت، عفت، شجاعت و عدالت) مفهوم فضیلت، رذیله و... بیان شده است. و باب سوم - که عمده‏ترین مباحث کتاب را تشکیل مى‏دهد - در چهار فصل تنظیم شده است: در فصل نخست، مفهوم قوه عاقله و رذایل برخاسته از این قوه همچون شک، شرک، وسواس و... آمده است. در فصل دوم، مفهوم قوه غضبیه و رذایل مربوط به آن همچون: خوف، غضب، عجب، کبر و... تبیین شده است. فصل سوم به قوه شهویه و رذایل برخاسته از آن همچون حب دنیا، حرص، طمع، بخل و... اختصاص یافته است. و در فصل چهارم فضایل و رذایل مرتبط با هر سه قوه یا دو قوه نفسانى مورد ارزیابى قرار گرفته است.

فهرست:
نراقى بزرگ در یک نگاه  ١۴ 
-دیباچۀ مصنف- ٢٣ 
باب اول: مقدّمات  ٢٧ 
تقسیم‌هاى حقیقت انسان  ٢٩ 
و حالاتش با لحاظ نحوه‌اى از اعتبار  ٢٩ 
در تجرّد و بقاى نفس  ٣٠ 
لذت و الم نفس  ٣٣ 
فضائل و رذایل اخلاقى  ٣۴ 
تأثیر منفى اخلاق نکوهیده  ٣٧ 
در پوشاندن عقل از معارف  ٣٧ 
عمل؛ سزا و پاداش  ۴٣ 
تأثیر سرشت آدمى در نیک  ۵١ 
و نیکو گشتن و تباه شدن ملکات  ۵١ 
تأثیر متقابل تربیت و اخلاق  ۵٣ 
شرف علم اخلاق؛ موضوع و غایت  ۶٠ 
اسم‌ها و قواى چهارگانۀ نفس  ۶٣ 
حقیقت خیر و سعادت؛ اقوال مختلف  ٧۴ 
سعادت چگونه حاصل مى‌شود؟ ٧٨ 
درنگى در شرایط حصول  ٧٨ 
تشبّه به مبدأ؛ آخرین مرتبۀ سعادت  ٨٠ 
لذت‌ها و ألم‌هاى قواى چهارگانه  ٨١ 
موعظه‌اى و نصیحتى  ٨۶ 
باب دوم: گونه‌هاى اخلاق  ٩١ 
تفصیل اقسام اخلاق  ٩٢ 
فضائل چهارگانه و گفتارهاى عالمان اخلاق  ٩٣ 
در حقیقت عدالت  ٩٣ 
حقیقت عدالت؛ پیروى عقل عملى از عقل نظرى  ٩٧ 
عقل نظرى؛ مدرک فضائل و رذائل  ١٠١ 
تقسیم حکمت  ١٠٢ 
تحقیق حدّ وسط و جوانب آن؛ افراط و تفریط  ١٠۴ 
اجناس و انواع رذائل  ١١٠ 
تفاوت میان فضیلت و رذیلت  ١٢٠ 
عدالت؛ شریف‌ترین فضیلت  ١٢۵ 
بیدارگرى  ١٣٣ 
اصلاح پیش از اصلاح، عدالت زمامدار؛ ١٣۶ 
شریفترین شکل عدالت  ١٣۶ 
بى‌نیازى از عدالت، با وجود محبت  ١٣٩ 
لزوم اکتساب فضائل از طریق صناعت اخلاق  ١۴٠ 
طبق ترتیب کمال طبیعى  ١۴٠ 
باب سوم: اخلاق ستوده  ١۴۴ 
بحثى در راه حفظ اعتدال اخلاق ستوده  ١۴۵ 
راه حفظ اعتدال فضائل  ١۴۶ 
دستور علاج در طب روحانى  ١۵٠ 
راه شناخت بیمارى‌هاى نفسانى  ١۵٠ 
اسباب بیماریهاى نفسانى  ١۵٢ 
معالجات کلى بیمارى‌هاى نفسانى  ١۵٢ 
علاجات خاصۀ بیمارى نفسانى  ١۵۴ 
علاج رذائل متعلق به قوۀ عاقله  ١۵۵ 
شرف علم و حکمت  ١۵٧ 
آداب تعلّم و تعلیم  ١۶۴ 
شریف‌ترین علم‌ها؛ کلام، علم الاخلاق و فقه  ١٧١ 
اصول عقاید مورد اجماع  ١٧۴ 
اقسام رذائل قوۀ عاقله  ١٨١ 
شرک  ٢٠٠ 
توحید در فعل  ٢٠١ 
مفهوم توکل؛ مؤثّرى جز خداوند وجود ندارد  ٢٠۵ 
نیایش نهانى صاحبان قلب  ٢٠٨ 
خواطر نفسانى/وساوس شیطانى  ٢١٨ 
قسم‌هاى خواطر و الهام  ٢١٩ 
سپاه فرشتگان و شیاطین، ٢٢٢ 
جنگ متقابل در میدان نفس  ٢٢٢ 
مکرها، اغواها و وسوسه‌هاى شیطان  ٢٢۴ 
علایم تفکیک الهام از وسوسه  ٢٢٧ 
علاج وسوسه‌ها  ٢٢٨ 
تکمیل علاج وسواس‌ها  ٢٣٢ 
چیزى که قطع وسوسه‌ها به آن وابسته است  ٢٣۶ 
عدم وجود مؤاخذه در حدیث نفس  ٢٣٩ 
خاطر نیکو و تفکر  ٢۴۵ 
مجارى تفکّر در مخلوقات  ٢۴٩ 
نصیحت  ٢۶۵ 
مکر و حیله  ٢۶۶ 
مقام دوم: رذائل و فضائل  ٢۶٩ 
قوۀ غضب  ٢۶٩ 
تهوّر  ٢٧٢ 
جبن  ٢٧٣ 
شجاعت  ٢٧۴ 
خوف  ٢٧۶ 
خوف نکوهش شده و اقسام آن  ٢٧٧ 
خوف نیکو؛ اقسام و درجات  ٢٨٧ 
خوف، چرا و چگونه؟ ٢٩٠ 
ترس از خدا؛ برترین فضیلت  ٢٩۴ 
مذمومیّت خوف، زمانى که از حد بگذرد  ٣٠۵ 
راههاى کسب و تحصیل ترسى‌هاى نیکو  ٣٠٨ 
ترس از سوء خاتمه و علل آن  ٣١٠ 
تفاوت میان آرامش قلب و ایمنى از مکر خداوند  ٣٢٢ 
تلازم خوف رجاء با یکدیگر  ٣٢۴ 
زمان خوف و رجاء و ترجیح یکى بر دیگرى  ٣٣٨ 
عمل و طاعت: امید برتر از ترس  ٣۴٢ 
علاج مردمان با خوف یا رجاء؟ ! ٣۴۵ 
حقارت نفس  ٣۴٧ 
علو نفس و صلابت آن  ٣۴٨ 
ثبات اخصّ از علوّ نفس  ٣۴٩ 
عدم غیرت و حمیّت  ٣۵٢ 
غیرت و حمیت  ٣۵٣ 
غیرت‌ورزى در دین و زن و فرزند  ٣۵۴ 
تعجیل و شتاب نمودن  ٣۶٨ 
تأمل، توقف/وقار و آرامش  ٣٧۴ 
سوءظن نسبت به خالق و مخلوق  ٣٧۵ 
حسن ظن: نیکوگمانى  ٣٨٢ 
غضب  ٣٨٣ 
افراط، تفریط و اعتدال در غضب  ٣٨۵ 
غضب  ٣٨۶ 
علاج غضب  ٣٨٩ 
ارزش و اهمیت شکیبائى و خوردن خشم  ٣٩٧ 
انتقام  ۴٠۴ 
عفو و اغماض  ۴٠٧ 
عنف (-درشت‌خوئى و سختگیرى) ۴١٠ 
فضیلت رفق  ۴١١ 
مدارا  ۴١٣ 
بداخلاقى به معنى خاصّ‌تر  ۴١۵ 
راههاى کسب حسن خلق  ۴١٧ 
حقد و کینه  ۴٢٣ 
دشمنى ظاهر  ۴٢۵ 
زدن، دشنام، لعن و طعن  ۴٢۵ 
خودبینى  ۴٣٨ 
نکوهش عجب  ۴۴٠ 
آفات خودبینى  ۴۴۵ 
خودبینى؛ علاج اجمالى و علاج تفصیلى  ۴۴۶ 
شکسته‌نفسى  ۴۶٨ 
کبر  ۴٧٠ 
در مذّمت کبر  ۴٧١ 
تکبر بر خدا، تکبّر بر مردم  ۴٧٧ 
درجه‌هاى کبرورزى  ۴٨٠ 
علاج کبر، از نظر علمى و عملى  ۴٨١ 
یک اشکال و یک حلّ  ۴٨٢ 
علاج عملى کبر  ۴٨۴ 
تواضع و ستایشش  ۴٩١ 
ذلّت  ۴٩۶ 
فخر و تفاخر  ۴٩٧ 
ظلم و عصیان  ۵٠٠ 
تزکیۀ نفس  ۵٠١ 
عصبیّت  ۵٠٢ 
کتمان حق  ۵٠۴ 
انصاف‌ورزى و استقامت بر حق  ۵٠۵ 
قساوت  ۵٠٧ 
باب چهارم: رذائل و فضائل قوۀ شهویّه  ۵١٠ 
اقسام رذائل قوۀ شهویه  ۵١٣ 
شره  ۵١٣ 
فوائد گرسنگى  ۵١٨ 
شهوت جنسى  ۵١٩ 
خمود  ۵٢۴ 
عفّت  ۵٢۶ 
اعتدال در شهوت  ۵٢٨ 
دنیادوستى  ۵٢٩ 
ضرورت کسب و کار براى مؤمن  ۵٣٣ 
هوى، دنیاى مذموم  ۵٣۴ 
مذّمت دنیا  ۵٣٧ 
-و اینکه دشمن خداست و انسان- ۵٣٧ 
پستى‌هاى صفات دنیا  ۵۶٣ 
تشبیه‌هاى دنیا و اهل دنیا  ۵۶٧ 
پایان حبّ دنیا و بغض دنیا  ۵۶٩ 
دوستدارى مال  ۵٧۴ 
نکوهش مال  ۵٧۵ 
جمع میان نکوهش و ستایش مال  ۵٧٩ 
فریبندگى‌هاى مال و فوائد مال  ۵٨١ 
امرهاى نجات‌بخش فریبنده‌هاى مال  ۵٨۵ 
زهد  ۵٨٧ 
ستایش زهد  ۵٨٨ 
اعتبارهاى زهد و درجات آن  ۶٠۴ 
زهد حقیقى  ۶١۶ 
بى‌نیازى  ۶١٧ 
نکوهش بى‌نیازى  ۶١٨ 
فقر  ۶١٩ 
اختلاف حال فقیران  ۶٢٠ 
مراتب فقر و مدح آن  ۶٢۴ 
موازنه میان فقر و غنا  ۶٣۴ 
آنچه براى فقیر زیبنده است  ۶٣٨ 
وظیفۀ فقیران  ۶۴٠ 
موارد ردّ و قبول عطا  ۶۴١ 
مسئلت بدون نیاز جایز نیست  ۶۴٣ 
حرص  ۶۴٨ 
قناعت  ۶۵٠ 
علاج حرص  ۶۵٣ 
طمع‌ورزى  ۶۵٧ 
استغناء از مردمان  ۶۵٨ 
بخل‌ورزى  ۶۶٠ 
نکوهش بخل‌ورزى  ۶۶١ 
سخاوت  ۶۶٧ 
شناخت چیزى که بخشش آن واجب است  ۶٧٣ 
ایثار نمودن  ۶٧۵ 
علاج بیمارى بخل  ۶٧٨ 
زکات  ۶٨١ 
راز واجب شدن زکات و فضیلت دیگر انفاق‌ها  ۶٨۴ 
تحریک بر تعجیل بخشش  ۶٨٧ 
فضیلت آشکار نمودن صدقۀ واجب  ۶٨٨ 
نکوهش منّت ایذاء در صدقه  ۶٨٩ 
چیزى که شایستۀ عطاکننده است  ۶٩٢ 
آنچه در گرفتن صدقه براى فقرا شایسته است  ۶٩٨ 
زکات بدن‌ها  ۶٩٩ 
خمس  ٧٠٠ 
انفاق بر زن و فرزند  ٧٠٢ 
آنچه در انفاق بر عائله شایسته است  ٧٠۶ 
صدقۀ مستحبّى  ٧٠٧ 
فضیلت پنهان بودن صدقۀ مستحبى  ٧١١ 
هدیه  ٧١۴ 
ضیافت دادن  ٧١۵ 
چیزى که شایسته است در میهمانى قصد شود  ٧١٩ 
آداب ضیافت  ٧٢٠ 
حق معلوم و حق درو و حق افزونى  ٧٢١ 
قرض دادن  ٧٢۴ 
ملاحظۀ تنگدست و حلال کردنش  ٧٢۵ 
بخشیدن لباس و خانه و  ٧٢۶ 
آنچه براى حفظ آبرو و جان داده مى‌شود  ٧٢٧ 
آنچه در منافع عام انفاق مى‌شود  ٧٢٧ 
تفاوت میان «انفاق» و «برّ» و «معروف» ٧٢٨ 
حرام‌خواهى  ٧٣٢ 
کسب حلال: عزّت و شکوه بر باد رفته  ٧٣۴ 
انواع مال‌ها  ٧٣۵ 
فرق میان «رشوه» و «هدیه» ٧٣٧ 
پرهیز از حرام  ٧۴١ 
ستایش ورع  ٧۴٢ 
درآمدهاى حلال  ٧۴۶ 
درجات ورع  ٧۴٧ 
غدر و خیانت  ٧۴٨ 
انواع فجور  ٧۵٠ 
فرو رفتن در باطل  ٧۵٠ 
سخن گفتن از نامربوطها و اضافه‌ها  ٧۵٢ 
اندازۀ گفتار نامربوط  ٧۵۴ 
علاج فرو رفتن در گفتارى نامربوط  ٧۵۶ 
سکوت/خاموشى  ٧۵٧