طبیعیات دانشنامه علائی

تصحیح: محمد مشکوة
مقدمه: دکتر مهدی محقق

دانشنامه علائی یکی از مهمترین آثار ابن سیناست و دلیل اهمیت فراوانش هم اینست که فیلسوف و دانشمند بزرگ ما در آن زمانه ای که اکثر کتب را به عربی می نوشتند اقدام به تالیف گرانقدری به پارسی کرده است و اثری پارسی و بی همتا در فلسفه از خود بجای گذاشته.

دانشنامه علایی که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی در پنج علم منطق، طبیعیات (علم زیرین) هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است (علم برین)، می‌شود.این اثر به پارسی است و در آن ابن سینا تلاش کرده‌است تا آنجا که می‌تواند واژه‌های فارسی بکار برد.
در منابع عربی و فارسی به نام‌های «الحکمةالعلائیة» «الرسالةالعلائیة» «حکمت علایی» و یا «کتاب علایی» نیز نامیده شده‌است.

ابن سینا این دانشنامه را در فاصلهٔ سالهای ۴۱۳ تا ۴۲۸ برای سپاس از حمایت‌های فرماندار وقت اصفهان، ابوجعفر دشمن زیار ملقب به علاء الدوله کاکویه نوشت و به همین سبب دانشنامه علایی نام گرفته‌است.

متاسفانه قسمت ریاضیات این اثر مفقود شده است....

زمانی که ابن سینا در اصفهان با حاکم آن خطه یعنی علاء الدین کاکویه می زیست علاء کاکویه اظهار می کند که بواسطه ی عربی بودن کتب حکمت از فهم فلسفه عاجزم و از بوعلی درخواست می کند که کتابی به پارسی بنگار که من فلسفه را خواهم فهمید.« اگر علوم اوایل بعبارات پارسی بودی، من توانستمی دانستن»( معین، محمد، مقدمه الهیات دانشنامه، ص هـ) ولی مطلعین می دانند که کاکویه پس از این تالیف هم بویی از حکمت نبرد « و از آن هیچ در نتوانست یافتن» (همان). به هر حال با آن ادعایش باعث شد که یکی از منظم ترین و منقح ترین کتب فارسی حکمت مشاء به وجود اید. نام این کتاب را دانشنامه ی علائی یا الحکمة العلائیه گفته اند. مهمترین بخش دانشنامه که مهمترین بخش فلسفه است همان الهیات یا علم برین است. چیزی که به تعبیر نویسنده اثر« اصلهای همه علمها اندر این علم درست شود و این علم را بآخر آموزند هر چند بحقیقت اول است»

از بخش‌های مختلف کتاب سه بخش منطق، الهیات و طبیعیات از نوشته‌های خود ابن سینا به جا مانده‌است و بخش‌های مربوط به ریاضیات شامل هندسه، هیئت و حساب که در همان زمان از بین رفته بود را ابو عبید جوزجانی پس از وفات ابن سینا از نوشته‌های دیگر او به تلخیص در آورده‌است.
بخش اول کتاب درباره منطق و بخش دوم با نام فلسفه برین درباره الهیات است. این کتاب نسخه‌های خطی فراوانی دارد. کتاب در سال ۱۳۱۵ توسط احمد خراسانی تصحیح و ویرایش شده‌است.

نوع نثر بوعلی:
بوعلی سینا در منطق دانشنامه می گوید«و قیاس بالجمله سخنی بود اندر وی سخنانی گفته که چون پذیرفته اید سخنانی که اندر وی گفته آمده بود از آنجا گفتاری دیگر لازم ِآید هر آینه، مثال این که اگر کسی گوید هر جسمی مصور است و هر مصوری محدث است این سخن قیاس بود زیرا که هر گاه که این هر دو قضیه پذیرفته آید و تسلیم کرده شود از اینجا سخنی دیگر لازم آید که هر جسمی محدث است و همچنان که اگر کسی گوید اگر عالم مصور است پس عالم محدث است و لیکن عالم مصور است (ابن سینا، منطق دانشنامه علائی، ص60-61)

دانشنامه علایی در حدود سال 487ق و در بغداد توسط غزالی مورد سرقت قرار گرفته و وی این اثر را به عربی ترجمه کرده و در زمره تالیفات خود به نام مقاصد الفلاسفه جای می دهد.

توضیح : چند صفحه از مقدمه (نه از متن اصلی) مفقود شده بود که ما به صورت فایل تایپ شده و به همان سبک و سیاق و با شماره صفحه ی اصلی کتاب،این چند صفحه را نیز به فایل اسکن شده بیفزاییم.