زنده بیدار

حَیّ بْن یَقْظان، عنوانی مشترک که بر داستان عرفانی ابن سینا و قصه فلسفی ابن طفیل گفته می‌شود. داستان رساله ابن سینا، حکایت رمزی سیر و سلوک نفس انسان به کمک حی بن یقظان است که به قصد یافتن پدرش(یقظان)، از بیت المقدس رهسپار سفری دور و دراز می‌شود. شیوه نگارش این رساله در بین آثار ابن سینا و فلاسفه دیگر بی‌سابقه است.
محتویات
مفهوم شناسی
حی‌بن یقظان به معنای "زنده، پسر بیدار" است. بنابر قواعد زبان فارسی که نام پسر را به پدر اضافه می‌کنند، این ترکیب را می‌توان به صورت "زنده بیدار" ترجمه کرد.[۱]
مؤلف و انگیزه نگارش
نوشتار اصلی: ابن سینا
نویسنده این کتاب، ابن سینا، بزرگترین فیلسوف مسلمان است. گرچه در آغاز رساله نام مولف ذکر نشده است، اما تاکنون تردیدی درباره انتساب آن به ابن سینا اظهار نشده است. او این رساله را هنگام حبس در قلعه فردجان، از قریه‌های همدان، نگاشته است.[۲]
بر اساس تعابیر ابتدای رساله،[۳] او این کتاب را به درخواست دوستانش نگاشته است.
شیوه نگارش
این کتاب که به زبان عربی نگاشته شده است، دارای ادبیاتی است که چندان ساده نیست. علت این است که این کتاب در قالب رمز و تمثیل نگاشته شده است نه مجاز و استعاره.[۴] ویژگی مشترک داستان‌های رمزی، رویدادهای روحانی‌ای است که در سطح جهانی فوق احساس تجربه می‌شود و در قالب داستانی به نگارش در می‌آید.[نیازمند منبع]
موضوع
رساله حی‌بن یقظان، حکایت سیروسلوک نفس انسان است که به کمک پیر سالخورده‌ای به نام حی بن یقظان به معرفت عوالم هستی و اطراف آن راهنمایی می‌شود. او از بیت المقدس است و پیشه‌اش، گردشگری به دور جهان است و به طرف پدرش، بیدار(یقظان) روان است.
رمزگشایی
حی بن یقظان: بیشتر شارحان این رساله، حی بن یقظان را همان عقل فعال[۵] می‌دانند و در نظام دینی، همان جبرئیل است. یقظان که پدر حی است، عقل اول[۶] یا مبادی اول است.
بیت المقدس: بیت المقدس، همان مشرقی است که حی بن یقظان، شخص طالب سیر و سلوک را با رمز و راز سلوک آشنا می‌کند و مراد از آن، عالم عقول[۷] است.[۸]
سیر و سلوک: سیر و سلوکی که سالک به دنبال آن است، سفر به سوی مشرق و رسیدن به مرتبه دانش شهودی است که عقول از آن برخوردارند.[۹]
جایگاه و بازتاب
این رساله در نوع خود، نه تنها در میان آثار ابن سینا بی‌نظیر بوده، بلکه در سنّت نگارش‌های فلسفی مسلمانان نیز تازگی داشته است. پس از آن، سهروردی و ابن‌طفیل هریک به نوعی در بیان مقاصد فکری خود از آن متأثر شده‌اند.[۱۰]
به عقیده برخی،[۱۱]این تمثیل نخستین منبع برای تشخیص و شناخت طرح ابن سینا در حکمت مشرقی است و برای ارزیابی تاثیر ابن سینا بر سهروردی اهمیت زیادی دارد.
انتقادها
منتقدین فلسفه به این داستان اشاره می‌کنند که فلاسفه معتقد هستند شخصی می‌تواند بدون استفاده از وحی و تنها در سایه عقل به کمال حقیقی و لقاء الله برسد، در حالی که اگر اینگونه بود نیازی به بعثت و ارسال پیامبران نبود.[۱۲]
وضعیت نشر
این رساله بارها چاپ و منتشر شده است.
نخستین بار، آن را آوگوست فردیناند میکال مهرن در مجموعه رسائل عرفانی ابن سینا و با عنوان عربی رسائل الشیخ الرئیس ابی علی الحسینبن عبداللّه بن سینا فی اسرار الحکمة المشرقیة در ۱۳۰۶۱۳۱۷/ ۱۸۸۹۱۸۹۹ در لیدن منتشر کرده است.
احمد امین نیز در ضمن حی‌بن یقظان لابن سینا و ابن‌طفیل و السهروردی در قاهره در ۱۳۳۱ش/۱۹۵۲ این رساله را منتشر کرده است.
چاپ‌های دیگری از آن در قاهره وجود دارد، که از آن جمله چاپ آن ضمن کتاب جامع البدایع (۱۳۳۰) است.[۱۳]
ترجمه‌ها و شروح
ترجمه‌ها و شروح متعددی نیز از این رساله وجود دارد که از آن جمله‌اند:
اثر منسوب به ابوعبید جوزجانی که از قدیمی‌ترین ترجمه‌ها و شروح این رساله به‌شمار می‌رود و به درخواست علاءالدوله، حاکم اصفهان، نوشته شد.[۱۴] ترجمه و شرح منسوب به جوزجانی را کوربن در ۱۳۳۱ش در تهران چاپ و منتشر کرد و پس از آن بارها تجدید چاپ شد.
شرح حسین بن طاهر بن زیله اصفهانی، یکی دیگر از شاگردان ابن‌سینا، به عربی. مهرن این شرح را تقریباً به صورت کامل در حاشیه رساله، به همراه تلخیص و ترجمه‌ای آزاد از رساله، به فرانسه چاپ و منتشر ساخته است.
شرح عبدالرئوف مناوی، به عربی.
شرح میرداماد درباره برخی تمثیلات رساله، در پاسخ به پرسش‌هایی درباره رموز این رساله.
ترجمه و شرح برهان الدین حمدی سنندجی، که تاریخ نگارش آن معلوم نیست و با عنوان رسالات حی‌بن یقظان به همراه ترجمه قصةالغربة الغربیة سهروردی و خلاصه حی‌بن یقظان ابن‌طفیل‌در ۱۳۵۵ش در سنندج چاپ و منتشر شد.
ترجمه کوربن از متن رساله و شرح منسوب به جوزجانی به فرانسه که در تهران در ۱۳۳۱ش چاپ و منتشر گردید.
مقایسه با کتاب ابن طفیل
کتابی دیگر با همین نام که با نام رسالة حی بن یقظان فی اسرار الحکمة المشرقیة نیز خوانده می‌شود،[۱۵] از ابن طفیل وجود دارد. او به دنبال توضیح اسرار اشراقی رساله حی بن یقظان ابن سینا بوده است.[۱۶]
او برای بیان راه‌های رسیدن به حقیقتی ثابت و پایدار که شک و تردیدی در آن نباشد، کوشیده است هم در مقدمه و هم در متن داستان با تشریح مراحل رشد و تکامل انسان، به تبیین و توضیح این امر بپردازد.
شیوه این کتاب، استدلالی و شهودی است و به همین جهت، از شیوه برخی فلاسفه مانند ابن باجه، فارابی و نیز شیوه غزالی انتقاد کرده است. در مقابل، او توجه خاصی به ابن سینا دارد و در تبیین راه‌های وصول به حقیقت، به سخن او استناد کرده است.[۱۷]
در این کتاب، نویسنده جریان تولد و رشد تدریجی حی‌بن یقظان را در جزیره‌ای دورافتاده، از جزایر هند و نزدیک به خط استوا، که در آن هیچ انسانی زندگی نمی‌کند، به تصویر کشیده است. این بچه را ابتدا ماده آهویی که عقاب بچه‌اش را شکار کرده است، تغذیه و تربیت می‌کند. چندی بعد که ماده آهو می‌میرد، او به تنهایی و با اتکا به هوش و قوای ادراکی خود به تجربه و شناخت محیط اطراف و همچنین شناخت و ساخت وسایل مورد نیازش می‌پردازد.
این بچه، در مسیر یادگیری و اندیشه و شناخت جهان اطرافش از محسوسات به معقولات و از جزئیات به کلیات گذر می‌کند. در نهایت به تکوین اندیشه خود درباره خدا نایل می‌شود. فرایند رشد این کودک در هفت مرحله هفت ساله به طول می‌انجامد. زمانی که این فرد به پنجاه سالگی می‌رسد، جریان ابسال آشنا می‌شود. ابسال، عالم دینداری است که به باطن دین رسیده است و به تأویل معتقد است. برخلاف ابسال، دوستش سلامان به ظاهر شریعت تمایل دارد و از تأویل خودداری می‌کند. سلامان برای دوری از اجتماع به جزیره‌ای مهارجت می‌کند که حی بن یقظان در آنجاست. او در نتیجه صحبت با حی در می‌یابد که آنچه او شهود کرده است، با نیروی تعقل قابل یافت است. همچنین در می‌یابد که ظاهر و باطن دین هیچ تفاوتی با هم ندارند.
منابع
قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳م.
مشار، خان‌بابا، فهرست کتاب‌های چاپی عربی، تهران ۱۳۴۴ش.
ابن سینا، حی بن یقظان، ترجمه و شرح فارسی منسوب به جوزجانی، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۶۶ش.
ابن سینا، رساله حی بن یقظان، در رسالات حی بن یقظان، ترجمه برهان الدین حمدی سنندجی، [سنندج، ۱۳۵۵ش].
ابن طفیل، رسالة حی بن یقظان، چاپ محمد عزت نصراللّه، بیروت ۱۹۷۰م.
سجادی، ضیاءالدین، قصه حی بن یقظان: به روایت ابوعلی سینا، سهروردی، ابن طفیل، و قصه سلامان و اَبسال: به روایت ابوعلی سینا، ابن طفیل، خواجه نصیر، محمودبن میرزاعلی، عبدالرحمن جامی، تهران ۱۳۷۴ش.
کربن، هانری، ابن‌‏سینا و تمثیل عرفانى، ترجمه انشاءالله رحمتی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۷ش.
Henry Corbin, Avienna and the visionary recital, tr. Willard R. Trask, Princeton, N.J, 1990
پیوند به بیرون
رده‌ها:
کتاب‌های فلسفی شیعه قرن ۵ (قمری)
آثار ابن سینا