التنبیه و الاشراف

ترجمه ی فارسی کتابی در جغرافیا و تاریخ و نجوم نوشته علی بن حسین مسعودی. این کتاب، حاوی خلاصه ای از اطلاعات همه کتابهای او و تحلیل آنها و مطالبی که یادآور «تنبیه» و منظری برای تألیفات و آثار قبلی نویسنده کتاب و متضمن مباحث تازه و تکمیلی می باشد. از نظر تاریخ علوم و ادیان نیز، اهمیت دارد و شامل مباحثی در فلسفه، نجوم، ادیان قدیم، عقاید، پزشکی و بعضی از آداب و رسوم رایج نزد اقوام و مذاهب است.

ساختار و تقسیم بندی اجمالی کتاب:
مؤلف در مقدمه، 6 کتاب تاریخی خود و هدف از تألیف این کتاب که هفتمین کتاب تاریخی اوست، ذکر می کند. در آغاز کتاب، فصل هایی راجع به مباحث جغرافیائی و کیهانی به این شرح است:
1- اطلاعات عمومی درباره جغرافیای طبیعی
2- افلاک و هیئت آن و ستارگان و تأثیرهای آن
3- ترکیب عناصر
4- تقسیم زمان، فصلها و ویژگی های آن
5- بادهای چهارگانه و وزش گاه ها و تأثیر آنها
6- کره زمین و مساحت و شکل آن و مطالبی درباره ویژگی های هر ناحیه و تأثیر آن در ساکنان زمین
7- اقلیم های هفتگانه و طول و عرض آن و تأثیر آب و هوا

بخش بعدی کتاب، بخش تاریخی آن است که مشتمل بر تاریخ عمومی جهان در دو قسمت تنظیم شده:
1- تاریخ قبل از اسلام
2- تاریخ اسلام و بعد از آن

تاریخ قبل از اسلام شامل:
1- امت ها و اقوام هفتگانه در دوران قدیم و روزگار باستان. (ایرانیان، کلدانیان، ترکان، اروپائیان، هندیان، تیبیائیان و عامه افریقائیان).
2- پادشاهان ایران از گذشته دور تا ساسانیان
3- پادشاهان یونان
4- پادشاهان روم
5- رویدادهای مهم مسیحیت
6- روم و ولایات آن، مبادله اسیران مسلمان و رومیان
7- تاریخ پیامبران و پادشاهان و سرگذشت ملت ها

تاریخ اسلام و بعد آن (تا رویدادهای سال 345 هـ ق برابر یا مقارن با یازدهمین سال خلافت مطیع عباسی)
1- زندگی و سیره پیامبر اسلام، رویدادهای بعد از هجرت تا سال دهم هجری که با نامگذاری ویژه هر سال آغاز می شود. نویسنده در این قسمت با توجه به اختلاف روایات، مباحث را جامع، مرتب و در عین حال مختصر نگاشته است.
2- دوران خلفای راشدین
3- امویان
4- عباسیان، که بخش پایانی کتاب را تشکیل داده است.
او در این بخش، بسیار مختصر سخن گفته و تا خلیفه عباسی معاصر خودش یعنی "المطیع لله" عباسی را بیان کرده و فقط به روز جلوس خلیفه و وفات و ویژگی های شخصی او بسنده کرده است.

نکاتی در اهمیت کتاب:
1- با اینکه کتاب "التنبیه والاشراف" حجمش کم (1/5 کتاب مروج الذهب نویسنده) ولی علائق علمی نویسنده کاملا مشهود و به نوعی، اثری مستقل و از جهاتی نسبت به "مروج الذهب" مبسوط تر است.
2- این کتاب از دو قرن پیش همواره مورد توجه محققان بوده است.
3- به گفته نویسنده کتاب، سال 344 هـ ق نگارش آن شروع و در همان سال نیز، تمام شده است و سال بعد در مصر پس از بازنگری کتاب، مطالبی به آن اضافه کرد که امروزه همین در دست است.
4- این، آخرین تألیف مسعودی و هفتمین کتاب در سلسله تألیفات تاریخی اوست.

ویژگی کتاب:
1- آنچه که در این اثر، جلب توجه می کند، پیوستگی تاریخ و جغرافیای علمی است که مؤلف محترم با توجه به تأثیر جغرافیا و عوامل محیطی در زندگی انسان این دو دانش را به طرز ممتاز و ابتکاری در هم آمیخته است.
2- بیشتر منابع نویسنده (مسعودی) بر اساس مشاهدات غیبی اوست که حاصل سفرها و سیاحت هایش می باشد مثل آثار باستانی، مناره اسکندریه، وصف اهرام مصر، بیت الذهب (معبدی در هند) و ... و منابع شفاهی اش، دیدار و گفتگو با علما و مشایخ بلاد مختلف و مناظراتش با دانشمندان یهود و دیدارش با علمای مسیحی و اطلاعاتی که از این طرق مختلف، درباره همه مسائل و مباحث دینی و فلسفی و عقیدتی و ... بدست آورده است زیرا این محقق نامی، مطالب منابع مکتوب را دربست نپذیرفت و آنها را با مشاهدات عینی خویش، مقایسه و نقد و گاهی نیز به مناقشه با آراء دیگران پرداخت.
چاپ و نشر:
اولین بار در سال 1225 هـ ق برابر با 1810، مستشرق فرانسوی به نام "سیلوستر دوساسی" تعلیقاتی بر آن نوشت. سال 1312 هـ ق برابر با 1894 "دخویه" خاورشناس هلندی متن کامل آن را در کتابی در "لیدن" چاپ کرد. سال 1357 هـ ق به تصحیح عبدالله اسماعیل صاوی، در قاهره چاپ شد. این کتاب به دو زبان فرانسه و اردو، ترجمه و چاپ اخیر آن در بیروت انجام شد. مرحوم ابوالقاسم پاینده آن را به فارسی ترجمه و سال 1349 ش در تهران منتشر کرد.