تاریخ ادبیات در ایران - جلد 1 - از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی

کتابی است درباره تاریخ ادبیات ایران در دوره اسلامی که بسیار جامع و مفصل می باشد. کتابهای تاریخ ادبیات، به معنای متداول امروزی، در ایران، چندان سابقه ای ندارد اینگونه آثار، بیشتر در تذکره های شاعران نقل می شد. نوشتن این تاریخ به معنای نوین، در قرن اخیر به دنبال کارهای اروپائیان به ویژه "ادوارد براون" شروع شد و نگارش تاریخ ادبیات فارسی به شیوه متداول در اروپا و به صورت تحقیقی و مبسوط، در واقع همین کتاب به قلم "ذبیح الله صفا" است.

ساختار کتاب:
کتاب دارای چند جلد است و با آنکه ظرف مدت بیشتر از چهل سال نوشته شده ولی از طرحی تقریبا یکسان برخوردار است به این ترتیب که مولف در هر جلد، قبل از اینکه سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و آثار آنان را بنویسد، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش و مباحث دینی و کلامی آن دوره اختصاص داده است. مولف، سپس به وضع کلی ادبیات وعلوم ادبی می پردازد و در دو بخش جداگانه، شاعران و نویسندگان مشهور آن دوره را معرفی و زندگی و آثار و افکار آنان را بیان کرده است.
جلد اول: تاریخ ادبیات در ایران، از اول زمان اسلامی تا دوره سلجوقی
جلد دوم: از میانه قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم است
جلد سوم: در دو بخش از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم
جلد چهارم: از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم
جلد پنجم: از اول قرن دهم تا میان قرن دوازدهم
جلد پنجم کتاب که شامل 3 بخش است بعد از انقلاب اسلامی و قسمت عمده آن در خارج از ایران یعنی در آلمان، تنظیم و تالیف شده است. انتظار می رفت که مجلدات بعدی کتاب، دست کم تا سده حاضر، یکی پس از دیگری نشر پیدا کند که متاسفانه عمر مولف (ذبیح الله صفا) کفاف نداد.

موارد دیگر کتاب:
1- در این کتاب علاوه بر نقد، موضوعات دیگری چون، سبک شناسی و جامعه شناسی مطرح شده است.
2- منابع کتاب اغلب موثق و مورد اعتماد است زیرا مولف مقید بوده که برای هر مورد، به نسخه های خطی و گاه منحصر به فرد، مراجعه کند.
3- زبان کتاب تقریبا یکدست و علمی و جا افتاده و الهام گرفته از سنت های ادب گذشته فارسی است.
4- مندرجات این کتاب در محدوده زبان فارسی جدید (دری) یعنی ادبیات ایران در دوره اسلامی منحصر است و از دوره پیشین زبان فارسی (فارسی باستان و میانه) یعنی ادبیات ایران پیش از اسلام در آن، سخنی گفته نشده است. در حالی که در عنوان کتاب حتی پس از تجدید نظر در چاپ های اخیر، چنین محصوری نیست.

چاپ و نشر کتاب:
این کتاب در 5 جلد و 8 جلد در ایران با 5907 صفحه، چندین بار به صورت دوره ای و چندین بار در مجلدات جداگانه چاپ شده است. در چاپ سال 1372 شمسی، مولف نام کتاب را به تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو و زبان فارسی تغییر داد. خلاصه ای از این کتاب به درخواست استادان رشته زبان و ادبیات فارسی، برای دوره کارشناسی قرار گرفت که جلد اول آن در 1355 ش چاپ شد و سال 1374 شمسی، به چاپ چهاردهم رسید.