واگویه های خیال

تک نگاری اجراهای صحنه ای نصرالله قادری

تک‌نگاری (Monography) به پژوهشی می‌گویند که درباره یک فرد خاص است و به بررسی فعالیت‌های او می‌پردازد. در حیطه تئاتر شناسی و به‌خصوص در شاخه کارگردانی، تک‌نگاری یکی از شیوه‌های رایج در پژوهش است. از آنجا که اجرای تئاتر یک هنر «در زمانی» و از ماهیت ذاتی «ناماندگاری» برخوردار است، اجرا از یک‌سو باید به‌صورت همزمان به‌وسیله تماشاگر دیده و درک شود و از‌سوی دیگر با پایان اجرا همه‌چیز تمام می‌شود و هنر تئاتر دیگر وجود ندارد. بنابراین در این شیوه تحقیق، پژوهشگر تلاش می‌کند تا براساس مستندات پژوهشی به ثبت این لحظه‌های «ناماندگار» بپردازد. در رشته کارگردانی تئاتر، ثبت فعالیت‌های هر فرد در اوج و فرود هر اجرا به افرادی که امکان مواجهه و مشارکت در اجرا برایشان ممکن نبوده است، فرصت می‌دهد تا توصیفی از آن را درک کنند.
در این پژوهش و در نگارش این تک‌نگاری، هیچ گزاره‌ای بدون مستندات آورده نشده است؛ بنابراین در متن، تنها به مواردی اشاره شده است که حتمن و به‌طور قطع به‌وسیله پژوهشگر مورد تدقیق و بررس قرار گرفته و درباره‌شان مدرکی به‌دست آمده است. به‌عنوان نمونه، اگر به یک سفر خارجی اشاره می‌شود و یا به چاپ یک کتاب، حتمن گذرنامه و یا اصل کتاب مورد بررسی قرار گرفته است؛ چنانچه به سفری اشاره نشده یا چاپ کتابی گفته نیامده است، به این معناست که پژوهشگر در تلاش‌های خود نتوانسته است بر صحت آنها اطمینان یابد.
نصرالله قادری حدود سی سال- البته نا‌پیوسته- به کار تئاتر پرداخته است. او در این مدت طولانی، هم در کسوت نمایشنامه‌نویس، هم در کسوت منتقد و روزنامه‌نگار و هم در کسوت کارگردان و هم در کسوت نظریه‌پرداز و مدرّس دانشگاه فعالیت کرده است. تحلیل و بررسی هر کدام از این چهارنوع فعالیت به چهار تخصص مجزا نیاز دارد و در حوصله پژوهش‌های جداگانه‌ای است. در این نوشته به او، تنها در کسوت کارگردان پرداخته‌ایم. در میان اجراهای نصرالله قادری، تنها از سال 1373 ش. به بعد و پس از اجرای «بازی تابلوی آخر» است که عکس، متن، ویدئوی اجرا و مستندات کافی که درخور این پژوهش باشند، یافت می‌شود. تا پیش از این تاریخ جز چند عکس پراکنده و چند نقل قول، چیز دیگری یافت نمی‌شود.
بنابراین در این پژوهش به دوازده اجرای قادری روی صحنه تئاتر و تنها از منظر کارگردانی می‌پردازیم. ازنظر نگارنده او اجراهایش را با چنان دقت و سنجش و وسواسی بر صحنه آورده است که شایسته یک چنین پژوهشی باشد؛ نیز این که نماینده نسلی از هنرمندان پس از انقلاب هم هست. این تک نگاری، شاید یک مجیزنامه نباشد، که ارزش پژوهشی آن نیز در همین خواهد بود، اما ثابت می‌کند که قادری در مقام کارگردان، ارزش دیده شدن و بررس شدن داشته است؛ نوعی شایستگی که شاید بیشتر کارگردانان این نسل از تئاتر ایران از آن بی‌نصیب باشند.
این پژوهش حاصل شش سال آشنایی و همراهی با قادری است؛ بنابراین بیشتر یک پژوهش توصیفی است که حاصل استنباط مستقیم نگارنده از موضوع است و کمتر متکی به منابع، مراجع یا پژوهش‌های قبلی است. ارزش پژوهشی «تک نگاری» در اساس به میزان نزدیکی، شناخت و توان توصیفی پژوهشگر در رابطه با موضوع بستگی دارد نه به منابع و مراجع دست چندم. از این‌رو با تکیه بر دریافت و شناخت و نگاه پژوهشی، کاملن بی‌طرفانه و به‌دور از نتیجه‌گیری پیش از تحقیق، دست به قلم برده‌ام؛ یا دست کم تلاش کرده¬ام.
تئاتر ایران، به‌خصوص در سه دهه اخیر، از فقر منابع و کمبود انرژی پژوهشی رنج می‌برد. دستیابی به آنچه که در این سه دهه بر هنرمندان صحنه گذشته است و کشف دستاوردهای آنان به راستی مشکل است. نیاز به بررسی و ثبت این فعالیت‌ها در شکل پژوهش‌های گروهی و فردی و به‌خصوص در غالب «تک نگاری» به‌صورت یک نیاز اساسی در آمده است. امید است که با همراهی دو بال علم و عمل صحنه‌های تئاتر ایران همواره بدرخشند و کورسوی چراغ مطالعه پژوهشگران، پر نور‌تر شود.