فرهنگ اساطیر و داستان واره ها در ادبیات فارسی

«فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی» از نوشته‌های استاد نام‌آشنا، محمدجعفر یاحقی است. عنوان ها و موضوعات مطرح شده در این فرهنگ، بیشتر بر اساس رابطه‌ی آن‌ها با قلمرو فرهنگ و ادبیات فارسی بعد از اسلام مطرح شده‌‏ است. این کتاب به شیوه ای تحقیقی و مستند نشان می دهد که فرهنگ و شعر و ادب فارسی، در ورای اشارات و تلمیحات، بر چه پشتوانه‌ی سرشاری از اندیشه و ادراک تکیه دارد و روشن می‌کند که درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی آن، بدون اطلاع از این اشارات و کنایه‌ها و اسرار و رموز ممکن نیست. در این فرهنگ، تلفظ واژه‏‌هایی که برای خواننده مورد نیاز است و همچنین اسامی خارجی با حروف لاتین در برابر آن‌ها قید شده‏‌ است.
اهميت اين کتاب از آن جهت است که عده‌اي از خوانندگان با شخصيت‌ها، ‌روايت‌ها و مکان‌هاي اشاره شده در اشعار و داستان‌ها آشنا نيستند و فقط از معناي ظاهري آنها به درک متوسطي دست پيدا مي‌کنند؛ ولي اين فرهنگ تمامي داستان‌ها و روايت‌هاي نهفته در آن اصطلاحات را به تفصيل و از ديدگاه‌هاي مختلف بيان مي‌کند و درک و لذت بيشتري از آن شعر يا داستان نصيب خواننده مي‌کند.

برخي از مدخل‌ها از ابتدا عبارتند از: آب، ‌آبان، آبانگان، آب حيات، آپولون، آتبين، ‌آتش و .. .

به عنوان مثال، در توضیح اشارات داستانی و اساطیری «آب» آمده است: «آب يكي از چهار عنصر اصلي است كه نزد ايرانيان مقدس و ايزدي به شمار مي‌رفته است. از قديمي‌ترين ايام در ايران همانند جهانبيني كهن سومري، ‌معتقد به نقش آفرينندگي آب در نظام جهان بوده‌اند. ... معاني نمادين آب را مي توان در سه مضمون اصلي چشمه حيات، وسيله تزكيه و مركز حيات دوباره خلاصه كرد. ... در روايات اسلامي آمده است كه خداي تعالي پس از آفريدن لوح و عرش و كرسي،‌ همه عالم را يكسر از آب آفريد . ... »

اين فرهنگ به صورت الفبايى عرضه شده است و تمام مطالب توضيحى و منابع و مراجع لازم، در متن مدخل‌ها آمده ‏اند. در تمامي مدخل‌ها از مثال‌ها و اشعار و نمونه‌ها براي توضيح بهتر استفاده شده است. تلفظ برخي واژه ‏ها و همچنين اسامى خارجى، با حروف لاتين در برابر آنها قيد شده ‏اند. در تدوين مدخل‌ها در درجه اول بر اسناد كهن و معتبر تكيه شده و بعد به تحقيقات اهل فن. آنچه با عنوان منابع، در پايان هر مدخل آمده، فهرستى است از منابع و مراجعى كه در متن مدخل به آنها اشاره نشده است؛ اما براى تدوين آن مدخل، بسيارى از آنها به ترتيب قدمت و اعتبار، مد نظر بوده‌اند.

نگارنده در مقدمه آورده است: «افسانه و اسطوره به عنوان جلوه‌هايي از فرهنگ با خلاقيت قومي رابطه‌اي مستقيم دارند. مراد از اين خلاقيت در اينجا چيزي در حدود نوعي آفرينش هنري است. شايد نادرست نباشد اگر بگوييم اسطوره و هنر دو روي سكه‌اند و در خاستگاه و هدف، مشترك.»

به اعتقاد ياحقي، اين كتاب بر آنست تا به شيوه‌اي تحقيقي و مستند به منابع و مدارك مربوط،‌ نشان دهد كه اولا فرهنگ و شعر و ادب فارسي،‌ در وراي اشارات و تلويحات و رموز و مظاهر گوناگون بر چه پشتوانه سرشاري از انديشه وادرك تكيه دارد. ثانيا روشن كند كه درك ابعاد هنري و غناي فرهنگي آن، بدون اطلاع از اين اشارات و كنايه‌ها و اسرار و رموز ممكن نيست.