راننده یا الگوریتم؟ تحول شغل تاکسیرانی در ایران؛ هوش مصنوعی، پلتفرم‌ها و آینده مشاغل شهری

ضرورت پرداختن به موضوع تاکسیرانی در ایران
تاکسیرانی، در ظاهر شغلی ساده و تکراری به نظر می‌رسد: راننده‌ای، مسافری را از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل می‌کند. اما در واقع، تاکسیرانی یکی از پرحجم‌ترین، فراگیرترین و عمومی‌ترین مشاغل خدماتی در ایران است. بر اساس آمارهای رسمی، ده‌ها هزار راننده تاکسی اعم از تاکسی‌داران شهری، آژانسی و رانندگان پلتفرم‌های اینترنتی مانند اسنپ و تپسی، به‌صورت روزانه در جابجایی میلیون‌ها شهروند نقش ایفا می‌کنند.
در دوره‌ای که بسیاری از مشاغل تحت تاثیر فناوری‌های نوین در حال دگرگونی‌اند، تاکسیرانی نیز درگیر تحولی بی‌سابقه شده است. این تحول نه‌تنها فناوری‌محور، بلکه ساختارشکنانه است. ظهور اپلیکیشن‌های هوشمند، الگوریتم‌های قیمت‌گذاری پویا، مدیریت داده‌های مسافر و راننده، و حتی ظهور خودروهای بدون راننده، تاکسیرانی را در کانون تغییرات دیجیتال قرار داده‌اند. ازاین‌رو، بررسی این تحول نه‌تنها برای درک آینده شغل تاکسی‌داری، بلکه برای فهم سیاست‌گذاری عمومی، عدالت شغلی و تحول مشاغل شهری در ایران ضروری است.
چرا تاکسی‌داران در کانون تحول دیجیتال قرار دارند؟
در عصر اقتصاد پلتفرمی، تاکسی‌داران یکی از نخستین گروه‌هایی بودند که مستقیماً با فناوری‌های جدید مواجه شدند. برخلاف بسیاری از مشاغل که ورود فناوری به آن‌ها تدریجی و کنترل‌شده بود، رانندگان ایرانی ناگهان با مدل‌های جدیدی از کسب درآمد، ارزیابی عملکرد، رقابت قیمتی و روابط کاری مواجه شدند که توسط الگوریتم‌ها و نرم‌افزارها هدایت می‌شود.
پلتفرم‌هایی مانند اسنپ و تپسی نه‌تنها ساختار بازار حمل‌ونقل شهری را متحول کردند، بلکه مفاهیم بنیادی شغل رانندگی را نیز بازتعریف نمودند. امروزه، یک راننده‌ی پلتفرمی بیش از آن‌که به مهارت رانندگی یا شناخت مسیرها متکی باشد، باید با «الگوریتم»، «امتیازدهی»، «قیمت‌گذاری لحظه‌ای»، «بسته‌های تشویقی»، و «الگوریتم زمان اوج» آشنا باشد.
این ویژگی، شغل رانندگی را به نمادی از شکاف میان سنت و فناوری تبدیل کرده است؛ شکافی که از یک سو امید به رشد اقتصادی و فرصت‌های نوین را زنده می‌کند، و از سوی دیگر، نگرانی‌هایی درباره بی‌ثباتی شغلی، استثمار پنهان، و حذف انسانی در برابر هوش مصنوعی را برجسته می‌سازد.
طرح مسئله: از آژانس تا الگوریتم
در دو دهه گذشته، تاکسی‌داران شهری و آژانس‌های محلی از جایگاهی نسبتاً ثابت و تعریف‌شده در نظام حمل‌ونقل شهری برخوردار بودند. روابط کاری مبتنی بر شناخت فردی، مسیرهای ثابت، و درآمدهای نسبتاً پایدار، ساختار سنتی این حرفه را تشکیل می‌داد.
با ورود پلتفرم‌های هوشمند حمل‌ونقل، این نظم سنتی به‌سرعت فروپاشید. پلتفرم‌ها با تکیه بر هوش مصنوعی، داده‌کاوی، و الگوریتم‌های قیمت‌گذاری، شبکه‌ای جدید از روابط اقتصادی ایجاد کردند که در آن راننده صرفاً یک «کاربر» است و دستمزدش به شکل غیرفردی و به‌صورت لحظه‌ای تعیین می‌شود.
در این شرایط، سوال‌هایی بنیادین شکل می‌گیرد:
• آیا تاکسی‌داران شغل خود را از دست خواهند داد؟
• آیا خودروهای بدون راننده پایان این مسیر هستند؟
ن آیا پلتفرم‌ها موجب توانمندسازی رانندگان می‌شوند یا آن‌ها را به کارگرهای بی‌نام بدل می‌کنند؟
• جایگاه عدالت، رفاه و کرامت انسانی در چنین تحولی چیست؟
این کتاب تلاش می‌کند تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
روش‌شناسی و اهداف کتاب
کتاب حاضر، ترکیبی از روش‌های تحلیل توصیفی، تطبیقی و آینده‌پژوهی است. داده‌های مورد استفاده، شامل گزارش‌های رسمی، تحلیل‌های دانشگاهی، مصاحبه‌های میدانی، مطالعات موردی و تجربیات زیسته‌ی رانندگان پلتفرمی و سنتی است.
اهداف اصلی این کتاب عبارت‌اند از:
۱. تحلیل تحولات فناورانه در صنعت تاکسیرانی ایران؛
۲. بررسی اثرات اجتماعی، اقتصادی و شغلی پلتفرم‌ها بر رانندگان؛
۳. شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای مرتبط با هوش مصنوعی در حمل‌ونقل شهری؛
۴. ارائه راهکارهایی برای سیاست‌گذاری عادلانه در گذار به حمل‌ونقل هوشمند؛
۵. ترسیم آینده‌ای ممکن و محتمل برای شغل رانندگی در ایران.