شریعتی؛ راه یا بیراهه؟

مجموعه‏ ی مقالاتی که در پیش روی شماست، مطالبی است که در طوی یک دهه، از سال‏های آغازین تا سال‏های پایانی دهه‏ی 70، توسط نگارنده تهیه شده است. موضوع مشترکی که این مقالات را به هم پیوند می‏زند، دکتر علی «شریعتی» به طور خاص، و «نوگرایی دینی»، به طور عام است.
این مقالات، در طول سالیان مختلف، در لابه‏لای برخی نشریات و کتاب‏ها، به چاپ رسیده است. امّا اینک، یکجا و در کنار هم، ارائه می‏شود. چرا که احتمالاً هم برای بسیاری از مخاطبان ـ به‏ویژه نسل نویی که در نیمه‏ی دوم دهه‏ی 70 به صحنه‏ی اندیشه و اجتماع آمده است ـ همه‏ی آن نشریات در دست‏رس نیست و هم این که ارائه‏ی آن مقالات به صورت یکجا و در کنار هم، تحلیل و تعمق و نقد آن‏ها، و هم‏چنین دیالوگ بین افکار، و احیاناً نسل‏ها را آسان‏تر می‏سازد.

کتاب حاضر، از سه بخش تشکیل شده است. بخش اوّل، حاوی مقالاتی است که بیش‏تر، از منظر «امروز» به گذشته نگریسته و سعی کرده است در یک سفر درون پارادایمی، گفتار شریعتی و نوگرایی دینی را در استمرار خود، و در بستر نیازهای زمانه‏ی نو و کنونی مورد توجه قرار دهد. دغدغه‏ی مهم در این استمرار، تأکید بر آزادی و معنویت، در کنار برابری است؛ که یکی از گفتارهای غالب دهه‏های گذشته (به‏ویژه دهه‏ی 40، 50، و 60) را تشکیل می‏داده است. امّا شریعتی، از همان گاه، با طرح مثلث آرمانی، به یاد ماندگار «آزادی، برابری، عشق» (و به عبارتی: عرفان، برابری، آزادی) این سه افق پیش رو و دوردست را در کنار هم دیده است.

دغدغه‏ی دیگر نگارنده در این «استمرار» و «احیاء»، تغییر «جای‏گاه مذهب» در جامعه‏ی کنونی، نسبت به دهه‏های گذشته، و ضرورت لحاظ کردن این دگرگونی در پروژه‏ی نوگرایی دینی است. نگارنده، این دغدغه را در شکل‏های مختلف، در مقالاتش بازتابنده است. با تأکید به نیاز به یک رنسانس و نوزایی فکری و فرهنگی تا نوزایی مذهبی ایدئولوژیک، با طرح نیاز به یک ایدئولوژی ملی ـ مذهبی، تا یک اندیشه و مکتب غیر کاربردی و عام مذهبی و....

به هر حال، به نظر می‏رسد در پروژه‏ی روشن‏فکری مذهبی، مذهب در حال تبدیل از یک پروژه‏ی «اجتماعی» (و به طور دقیق‏تر: اجتماعی ـ انسانی) به یک پروژه‏ی «انسانی» (و به طور دقیق‏تر: انسانی ـ اجتماعی) است. و البته، این به معنای «شخصی» شدن مذهب نیست. بل‏که به معنای کلی، ساده‏سازی آن (به تعبیر اقبال) و نیز خروج برخی از روشن‏فکران مذهبی و هواداران و پیروان آن‏ها از حالت «تک‏منبعی» (و اتکای صرف به منابع مکتوب دینی) و استفاده از تمامی منابع معرفت، از جمله میراث اندیشه‏ ی بشری در طول تاریخ می‏باشد. همان‏گونه که خود منابع دینی اوّلیه نیز طبیعت و تاریخ و عقل و دل و... را نیز به عنوان منابع معرفت، به مخاطبان خود معرفی می‏کنند.
...